سنڌ ۾ وڌندڙ انتها پسندي هڪ اهم سماجي ۽ سياسي مسئلو بڻجي چڪو آهي. هن صورتحال جا بنيادي سبب، مختلف سماجي ۽ سياسي عنصرن ۾ ڳولي سگهجن ٿا.
سنڌ ۾ مذهبي انتها پسندي ۽ جي واڌ جا ڪيترائي سماجي، سياسي، ۽ اقتصادي ڪارڻ آهن. هي رجحان گذريل ڪجهه ڏهاڪن دوران واضح طور تي وڌي رهيو آهي ۽ ان جا بنيادي محرڪ گهڻو ڪري مقامي ۽ عالمي سطح تي ٿيندڙ تبديليون آهن. سنڌ ۾ مذهبي مدرسن جي وڌندڙ تعداد ۽ انهن جي نصاب تي ڪنٽرول نه هجڻ مذهبي انتها پسندي جي واڌ ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿو.نصاب ۽ مذهبي تعليم: ڪجهه مدرسن ۾ اهڙو نصاب پڙهايو وڃي ٿو، جيڪو ٻين مذهبن، فرقن، ۽ نظريات کي ڪفر يا گمراهي سمجهي ٿو. اهڙي تعليم نوجوان ذهنن ۾ مذهبي تشدد ۽ عدم برداشت پيدا ڪري ٿي. انهن درسگاهن ۾ مغربي دنيا، عورتن جي حقن، ۽ غير اسلامي ثقافتن کي دشمن جي حيثيت ۾ پيش ڪيو وڃي ٿو.
سنڌ ۾ وڌندڙ مذهبي انتها پسنديءَ جي پٺيان اسٽيبلشمينٽ جو ڪردار هڪ اهم ۽ حساس موضوع آهي، جنهن تي گهڻو ڪري کليل بحث نه ڪيو وڃي ٿو، پر ڪيترن سياسي ۽ سماجي تجزئي نگارن جو خيال آهي ته اسٽيبلشمينٽ جا ڪجهه مفاد ان رجحان سان جڙيل آهن. هن پسمنظر ۾ سنڌ ۽ پاڪستان جي ٻين علائقن ۾ مذهبي انتها پسنديءَ کي فروغ ڏيڻ ۾ اسٽيبلشمينٽ جا ڪهڙا مفاد ٿي سگهن ٿا، ان کي هيٺين نقطن ۾ سمجهڻ جي ڪوشش ڪريون ٿا.
اسٽيبلشمينٽ جو هڪ اهم مفاد سياسي ڪنٽرول کي برقرار رکڻ آهي. سنڌ، تاريخي طور تي، قومپرستي، ترقي پسند سياست، ۽ رياستي اجاراداري جي خلاف رهي آهي. مذهبي انتها پسندي کي هٿي ڏيڻ سان قومپرست ۽ جمهوري ڌرين جي خلاف هڪ نئون محاذ کوليو وڃي ٿو، جنهن سان انهن جي طاقت ۽ اثر کي گهٽائڻ جو مقصد پورو ڪيو وڃي ٿو.قومپرست تحريڪن کي ڪمزور ڪرڻ: مذهبي انتها پسنديءَ جي فروغ ذريعي قومپرست تحريڪن ۽ سنڌ پرست سياست کي ڪمزور ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي ٿي. سنڌ ۾ مذهبي انتها پسند جماعتن جي موجودگيءَ سان قومپرست ڌرين کي عوامي توجھه وڃائڻو پوي ٿو ۽ ان سان گڏ مذهبي مسئلن جي ڪري قومي مسئلا پس منظر ۾ هليا وڃن ٿا.
سماجي تضاد پيدا ڪرڻ: اسٽيبلشمينٽ ڪجهه حالتن ۾ سماجي ۽ مذهبي فرقن ۾ تضاد وڌائي پنهنجي سياسي مقصدن لاءِ استعمال ڪري ٿي. انهيءَ طريقي سان، سنڌ ۾ مذهبي ۽ فرقيواراڻا تڪرار پيدا ڪري قومپرست تحريڪن کي ڪمزور ڪرڻ ۽ عوام کي مذهبي مسئلن ۾ الجهائڻ اسٽيبلشمينٽ لاءِ ڪارگر حڪمت عملي ٿي سگهي ٿي.مذهبي انتها پسند گروهن کي ڪڏهن ڪڏهن اسٽيبلشمينٽ پنهنجي رياستي طاقت کي مضبوطيءَ سان برقرار رکڻ لاءِ استعمال ڪندي آهي. پاڪستان جي اسٽيبلشمينٽ ڪيترائي ڀيرا مذهبي گروهن کي پنهنجي پرڏيهي ۽ اندورني پاليسين لاءِ استعمال ڪيو آهي.
افغانستان ۽ ڀارت خلاف پاليسيون: مذهبي انتها پسندي ۽ مذهبي جماعتن کي فوجي اسٽيبلشمينٽ ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي جيوپوليٽيڪل مفادن لاءِ استعمال ڪيو آهي. خاص طور تي افغانستان ۾ سوويت يونين جي خلاف جنگ دوران ۽ بعد ۾ پاڪستان جي اسٽيبلشمينٽ مذهبي جماعتن ۽ گروهن کي پنهنجا اتحادي بڻائي استعمال ڪيو. اهڙي نموني، ڀارت خلاف ڪشمير ۾ ٿيندڙ جنگين ۽ تڪرارن ۾ پڻ مذهبي گروهن کي اسٽيبلشمينٽ جي حمايت حاصل رهي آهي.
سڪيورٽي ۽ گورننس ۾ دخل اندازي: مذهبي انتها پسندي کي وڌائڻ سان ملڪ جي سڪيورٽي ۽ استحڪام کي خطرو ظاهر ڪري اسٽيبلشمينٽ جو مقصد حڪومتن تي پنهنجي اثر وڌائڻ جو آهي. مذهبي تشدد ۽ انتها پسنديءَ جي وڌڻ سان کي وڌيڪ وسيع طاقتون ملن ٿيون، جيئن داخلي سڪيورٽي ۽ امن امان بحال ڪرڻ ۾ سندن ڪردار وڌي وڃي. اسٽيبلشمينٽ تاريخي طور تي پاڪستان ۾ مختلف سياسي جماعتن ۽ گروهن کي طاقت ۾ آڻڻ لاءِ استعمال ڪئي وئي آهي، ۽ انهن مان ڪجهه مذهبي جماعتون ۽ گروهه پڻ آهن.
مذهبي جماعتن جي حمايت: ماضيءَ ۾ مذهبي جماعتن اسٽيبلشمينٽ پنهنجن سياسي مقصدن لاءِ استعمال ڪيو. انهن جماعتن کي اسٽيبلشمينٽ سياسي ميدان ۾ وڌايو ۽ انهن جي ذريعي حڪومتن تي اثر رسوخ وڌايو. اهڙي پاليسي جي نتيجي ۾ سنڌ جهڙن علائقن ۾ مذهبي جماعتن جو اثر وڌڻ لڳو، جنهن سان انتها پسندي کي فروغ مليو.مذهبي ووٽ بئنڪ جو استعمال: مذهبي جماعتون، خاص طور تي سنڌ ۾، هڪ اهم ووٽ بئنڪ جو ڪم ڏين ٿيون. مذهبي ووٽ بئنڪ ذريعي اسٽيبلشمينٽ پنهنجن پسنديده سياسي جماعتن جي مدد ڪندي آهي ته جيئن اهي حڪومتن ۾ پنهنجو اثر وڌائي سگهن. اسٽيبلشمينٽ مذهبي فرقن جي وچ ۾ ڇڪتاڻ پيدا ڪرڻ ۽ ان کي برقرار رکڻ کي پڻ پنهنجي مفاد لاءِ استعمال ڪري ٿي.
ڪجهه دهشتگرد گروهن سان فوجي اسٽيبلشمينٽ جا لاڳاپا وقتن فوقتن سامهون آيا آهن، خاص طور تي جن جو واسطو افغانستان، ڪشمير ۽ ٻين تڪراري علائقن سان آهي. انهن لاڳاپن کي استعمال ڪندي اسٽيبلشمينٽ ڪجهه گروهن کي پنهنجي مقصدن لاءِ استعمال ڪندي رهي آهي، جيڪو نتيجي طور مذهبي انتها پسندي جي واڌ ۾ مددگار ثابت ٿيو.
غير رياستي عناصر ۽ اسٽيبلشمينٽ جا مفاد: انهن گروهن کي وقتي طور تي قابو ۾ رکڻ سان اسٽيبلشمينٽ مذهبي انتها پسندي کي پنهنجي مفادن لاءِ استعمال ڪري سگهي ٿي، جڏهن ته انهن تي مڪمل ڪنٽرول برقرار رکڻ مشڪل هوندو آهي.
سنڌ ۾ وڌندڙ مذهبي انتها پسنديءَ پٺيان فوجي اسٽيبلشمينٽ جا مفاد گهڻ رخا آهن. انهن ۾ سياسي ڪنٽرول، قومي سلامتي پاليسين ۾ دخل اندازي، فرقيواراڻي ڇڪتاڻ کي استعمال ڪرڻ، ۽ مذهبي ووٽ بئنڪ جي استعمال سان پنهنجن مقصدن کي هٿي ڏيڻ شامل آهن. اها صورتحال گهڻ رخي ۽ پيچيده آهي، جنهن ۾ اسٽيبلشمينٽ مختلف گروهن کي پنهنجن مقصدن لاءِ استعمال ڪندي رهي آهي.
عالمي سطح تي ٿيندڙ تبديليون پڻ سنڌ ۾ مذهبي انتها پسنديءَ جي واڌ ۾ اهم ڪردار ادا ڪري رهيون آهن.افغانستان ۽ وچ اوڀر جي صورتحال: 1980ع جي ڏهاڪي ۾ افغانستان ۾ سوويت يونين خلاف جنگ ۽ ان کان پوءِ طالبان جي اقتدار ۾ اچڻ سان مذهبي انتها پسندي جي لهر پوري خطي ۾ پکڙجي وئي. پاڪستان، خاص ڪري سنڌ، ان کان بي اثر نه رهي. ڪيترائي افغان مهاجر سنڌ ۾ اچي آباد ٿيا ۽ انهن جي موجودگي سان مذهبي مدرسن جي تعداد ۾ اضافو ٿيو. ان وقت کان وٺي پاڪستان جي مختلف حصن ۾، بشمول سنڌ، مذهبي انتها پسند گروهن کي هٿي ملي.
عالمي دهشتگردي ۽ ‘وار آن ٽيرر’: 9/11 کان پوءِ عالمي سطح تي مذهبي انتها پسندي خلاف جنگ جي شروعات ٿي. ان جنگ جو ردعمل، خاص طور تي سنڌ ۾، مذهبي گروهن کي وڌيڪ سختي سان پنهنجا مقصد پختا ڪرڻ لاءِ استعمال ڪيو. اهو پڻ اهم آهي ته عالمي سياسي منظرنامي ۾ ٿيندڙ ڦيرڦار ۽ پاڪستان جي اندروني پاليسين ۾ تڪرار مذهبي انتها پسند گروهن لاءِ موقعا پيدا ڪيا.
ڪجهه مذهبي ۽ سياسي جماعتن جو ڪردار پڻ انتها پسندي جي واڌ ۾ اهم رهيو آهي.
سنڌ ۾ وڌندڙ انتها پسندي جو سماج تي تمام گهڻو منفي اثر پئجي رهيو آهي.سماجي تقسيم: سنڌ جي روايتي ثقافتي هم آهنگيءَ کي خطرو آهي، ۽ ذاتي مفادن يا مذهبي نظرين جي بنياد تي ماڻهو هڪ ٻئي سان وڙهڻ لڳا آهن.تعليمي نظام تي اثر: مذهبي انتها پسند نظرئيون تعليمي ادارن ۾ پڻ داخل ٿي ويون آهن، جتي اهڙيون سوچون تعليم ۽ ترقي جي راهه ۾ رڪاوٽ بڻجي رهيون آهن.جيڪڏهن سنڌ ۾ قومپرست ۽ سنڌ پرست ڌريون مذهبي انتها پسندي خلاف مضبوط موقف اختيار نه ڪنديون ته صورتحال وڌيڪ خراب ٿي سگهي ٿي. پر جيڪڏهن اهي ڌريون منظم طريقي سان انساني حقن، تعليم، ۽ مذهبي هم آهنگي جي واڌاري لاءِ ڪوششون ڪن، ته سنڌ جي امن ۽ ترقيءَ جو امڪان وڌي سگهي ٿو.سنڌ ۾ وڌندڙ انتها پسندي ۽ ملائيت هڪ اهم چئلينج آهي، جنهن کي حل ڪرڻ لاءِ قومپرست ڌرين کي پنهنجا سياسي مفاد پاسي تي رکي، سنڌ جي روايتن ۽ انساني حقن جي تحفظ لاءِ مضبوط موقف اختيار ڪرڻو پوندو.
