سنڌو درياھ سان ڳنڍيل زمين، جتي درياھ جا گيت ان جي سڃاڻپ هجن ۽ اڄ اها زمين اڃايل بڻجي پاڻيءَ لاءِ پڪاري رهي آهي، اڄ سنڌو درياھ جي سڪي ٺوٺ بڻيل زمين ۽ سڪل واهن جون تصويرون چٽي رهيون آهن. گذريل ٻن سالن کان مينهن نه پوڻ ڪري، هتي جا رهواسي هاڻي سوڪهڙي کي منهن ڏئي رهيا آهن۔موسميات کاتي هن سال کي به خشڪ سال قرار ڏنو آهي. ڳوٺاڻن جو چوڻ آهي ته 2022 جي ٻوڏ سندن ڳوٺ کي تباهه ڪري ڇڏيو، اسان جا ماڻهو خوشحال هئا. اهي زراعت، مڇي مارڻ ۽ مال پالي گذر سفر جو ڪم ڪندا هئا، پر اهو سڀ ڪم پاڻي سان ٿيندو آهي، جڏهن پاڻي نه هوندو ته اسان ڇا ڪنداسين ؟ شيخ ڪيريو ڀنڊاري ڳوٺ جي هڪ اهم شخص علي بچايو هڪ ڊگهو ساهه کڻندي ٻڌايو ته بدين سميت (لهواري) هيٺين سنڌ جو هڪ ضلعو آهي جنهن جي آبادي لڳ ڀڳ 1.5 ملين آهي. اهو 21,000 چورس ڪلوميٽر جي ايراضيءَ تي پکڙيل آهي. جتي مردن ۽ عورتن جو تعداد برابر آهي، جڏهن ته ٻارن جو تعداد وڌيڪ آهي. هتي سڀ کان وڏو مسئلو پاڻي آهي. بدين جي ڪيترن ئي ڳوٺن ۾ پاڻي جي کوٽ آهي. هن علائقي کي ڪولر سڏيو ويندو آهي. جتي سنڌو درياءَ سمنڊ سان ملي ٿو. برطانوي آبپاشي نظام کان اڳ وڏا ۽ ننڍا واه، وهڪرا جن ۾ سنڌو درياهه به شامل هو، هر سال سڄي سنڌ کي ٻوڙي ڇڏيندا هئا. تنهن ڪري مقامي ماڻهو پاڻي گهٽجڻ کان پوءِ ٻج پوکيندا هئا ۽ ڀرپور فصل حاصل ڪندا هئا.
سنڌو درياھ ۽ ٻين دريائن جو پاڻي، سنڌو جي ميداني علائقن کي خشڪ ڪرڻ کان پوءِ ڊيلٽا ذريعي سمنڊ ۾ وهندو هو، جنهن سان هي علائقا سرسبز ۽ زرخيز علائقن جو ڏيک ڏيندا هئا پر گذريل ڪيترن سالن کان، هن علائقي جي زمين بنجر ۽ غير آباد ٿي چڪي آهي، ڇاڪاڻ ته هتي پاڻي صاف ناهي. جيڪو پاڻي موجود آهي اهو انتهائي زهريلو ۽ ڪڙو آهي. جيڪو ڪنهن به طرح استعمال نٿو ڪري سگهجي. هتي ڳاڙها چانور، ڪڻڪ ۽ ڪپهه جهڙيون پوکون پيدا ٿينديون هيون. ڪيترن ئي قسمن جا ميوا ۽ ڀاڄيون پوکيون وينديون هيون. ماڻهو مڇي پڪڙيندا هئا، پر پاڻي جي غير موجودگيءَ ۾، هتي هر هنڌ ريتي اڏامي رهي آهي.
هاڻي اچو ته بدين ضلعي جي ڳوٺ شيخ ڪيريو ڀنڊاري جي باري ۾ ڳالهايون، جيڪو زمين تي سمنڊ ويجھو آخري ڳوٺ آهي جنهن کان پوءِ ڪا به آبادي ناهي. هن جي سرحد هندستان سان لڳندي آهي. جتي آبادي لڳ ڀڳ 800 آهي. ان ۾ 50 خاندان آباد آهن. اڳ آبادي تمام گهڻي هئي. نسيمه گلزار ٻڌايو ته هن پنجين درجي تائين تعليم حاصل ڪئي ۽ پوءِ هڪ ويجهي مائٽ سان سندس شادي ڪرائي وئي ۽ سندس چار ٻار آهن. ڏکي زندگي گذارڻ باوجود، هن مون کي وڏي مهربان انداز سان ٻڌايو ته سندس مڙس ڪيڪڙا پڪڙيندو آهي ۽ انهن کي مارڪيٽ ۾ وڪڻندو آهي، پر ان لاءِ هڪ موسم هوندي آهي. جڏهن ڪو موسم نه هوندو آهي ته آئون پنهنجي خاندان جي مدد لاءِ گهر ۾ سلائي ۽ ڪڙهائي ڪندي آهيان. هن مون کين ٻڌايو ته اسان جي ڳوٺ ۾ ڪو به اسڪول، اسپتال يا غسل خانو ناهي. ان لاءِ اسان کي ٻيلن ۾ وڃڻو پوندو آهي، نسيمه گلزار ٻڌايو ته صحت جي سهولتن جي کوٽ سبب رضيه نالي هڪ عورت ٻار جي پيدائش دوران فوت ٿي وئي. ڇاڪاڻ ته بدين تمام پري آهي. ڳورهاري عورتون اسپتال وڃڻ دوران جان به وڃائي وينديون آهن. اسان جي ڳوٺ ۾ ڪا به دائي ناهي جيڪا ڏکئي وقت ۾ مدد ڪري سگهي۔علي بچايو ۽ نسيمه چون ٿا ته اسان جي ڳوٺ ۾ ڪنهن به قسم جون سهولتون نه آهن۔
ايل ايڇ ڊي پي جي ايگزيڪيوٽو ڊائريڪٽر اقبال حيدر ۽ آپريشن منیجر عبدالله کان ڳوٺن ۾ بنيادي سهولتن جي کوٽ بابت پڇيو، جن ٻڌايو ته اسان جو کاتو سنڌ جي 1,800 ڳوٺن ۾ ڪم ڪري رهيو آهي. جنهن ۾ شيخ ڪيريو، حاجي حجام، علي محمد ملاح، الله بچايو، روپمادري، صديق مينڌرو ۽ ٻيا شامل هئا. اسان وسيلن مطابق سهولتون فراهم ڪرڻ جي ڪوشش ڪريون ٿا. هن چيو ته ايل ايڇ ڊي پي ۽ انڊس ڪنسورشيم ٻئي گڏجي ڪم ڪري رهيا آهن. جڏهن ٻوڏ ايندي آهي، اسان هنگامي بنيادن تي ڪم ڪندا آهيون. اسين وائرس ڪنٽرول ۽ پاڻي جي صفائي تي ڪم ڪريون ٿا. هن چيو ته ايل ايڇ ڊي پي جا هر علائقي جي لحاظ کان، مختلف علائقن ۾ مختلف ڪم آهن. شيخ ڪيريو ڳوٺ ۽ ان جي آس پاس جي علائقن ۾ زمين جي بحالي لاءِ سمنڊ هيٺان 35 ايڪڙ بنجر زمين فراهم ڪئي وئي آهي. ٻه پاڻي جا تلاءَ ٺاهيا ويا آهن، جن کي هتي جا ماڻهو برسات جي موسم ۾ پاڻي ذخيرو ڪرڻ لاءِ استعمال ڪندا آهن، ڪيڪڙن جي فارمنگ سميت ٻيا ڪم ڪيا ويا آهن۔ ھنن ٻڌايو هو ته گئس ماتلي ۽ ٽنڊوباڳو تائين ايندي آهي، پر شيخ ڪيريو ڳوٺ ويجھو هوندي به گئس جي سهولت کان محروم آهي، گئس جو هتي تصور ئي نه ڪيو ويندو آهي. هتي ماڻهو ڏورانهن علائقن مان ڪاٺيون ڪري کڻي آڻيندا آهن.
انڊس ڪنسورشيم جي سي اي او حسين جروار مطابق، اهي برادريون بنيادي طور تي اختيارين جي رضامندي يا غور کان سواءِ انهن جي خلاف ڪيل فيصلن جي قيمت ادا ڪري رهيون آهن. انهن جي پاڻي جي حقن جو تحفظ صرف هڪ ماحولياتي مسئلو ناهي، اهو انصاف، بقا ۽ برابري جو معاملو آهي. بدين جا ماڻهو، جن ۾ شيخ ڪيريو به شامل آهي، صاف پاڻي لاءِ سڪي رهيا آهن ڇاڪاڻ ته پاڻي انساني بقا لاءِ تمام ضروري آهي.
