اسلام آباد(م ڊ) سياسي پارٽين ۽ اسٽيبلشمينٽ جي ڳٺ جوڙ، جمهوري عمل ۽ چونڊ عمل ۾ عوام جي شموليت کي هڪ رسمي عمل بڻائي ڇڏيو آهي. سياسي ماهرن جو چوڻ آهي ته سياسي پارٽين کي حڪمران حلقن بدران عوام سان ڊيل ڪرڻي پوندي. گذريل ڪجهه مهينن دوران پاڪستان جي سياسي منظرنامي ۾ مسلسل تبديلين ان تاثر جي تصديق ڪئي آهي ته اسٽيبلشمينٽ جي مضبوط گرفت ۾ جڪڙيل سياسي پارٽيون ڪمزورين سبب عوام جي ويجهو وڃڻ بدران هڪ ڀيرو ٻيهر چونڊن ۾ ڪاميابي لاءِ طاقتور حلقن ڏانهن ڏسي رهيون آهن. 9 مئي تي پرتشدد احتجاج کانپوءِ پاڪستان تحريڪ انصاف جي چيئرمين عمران خان جي گرفتاري، سندس پارٽي جي ٻين اڳواڻن ۽ ڪارڪنن خلاف سخت ترين ڪريڪ ڊائون ۽ هاڻ سندس مخالف پارٽي مسلم ليگ ن جي قائد ميان نواز شريف جي واپسي ان جا ڪجهه واضح مثال آهن، جن جي آڌار تي سياسي پنڊتن جو چوڻ آهي ته پاڪستان ۾ اقتدار جو هما پکي ان جي ئي مٿي تي ويهندو جنهن سان اسٽيبلشمينٽ معاهدو ڪندو. سياسي معاملن جي تجزيه نگار جاويد فاروقي ڊي ڊبليو سان ڳالهائيندي چيو ته پاڪستان ۾ اسٽيبلشمينٽ جو ڪردار ماضي جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ مضبوط ۽ واضح ٿي چڪو آهي. هن چيو ته سياسي پارٽيون سمجهن ٿيون ته اقتدار ۾ اچڻ لاءِ رڳو عوام جي حمايت ڪافي ناهي. ان ڪري لڳ ڀڳ سموريون وڏيون سياسي پارٽيون اسٽيبلشمينٽ سان ٺاهه ڪرڻ لاءِ تيار آهن. جاويد فاروقي جو چوڻ آهي ته سياسي پارٽين جو عوام بدران اسٽيبلشمينٽ تي دارومدار رکڻ جو هڪ نقصان اهو آهي ته سياسي پارٽيون آسانين جون عادي ٿي ويون آهن ۽ پنهنجي پارٽين کي گراس روٽ ليول تي منظم ڪرڻ، عوام سان باقاعدي ۽ اثرائتو رابطو ڪرڻ کان قاصر آهن. منصفاڻي طور تي پارٽيون چونڊون ڪرائڻ جي ضرورت ئي محسوس نه ٿيون ڪن. هن جي مطابق، پاڪستان ۾ ’ڊيل ڪلچر‘ ڊرائنگ روم جي سياست کي هٿي ڏئي ٿو. جاويد فاروقي موجب سياسي پارٽين کي بنا ڪنهن محنت ۽ هلچل جي حڪومت ’منظم‘ ڪري ڏني ويندي آهي، ”اهڙو تاثر به موجود آهي ته ڪڏهن ڪڏهن سياسي پارٽيون عوامي طاقت جو مظاهرو به ان لاءِ ڪنديون آهن ته جيئن ڊيل ڪرڻ لاءِ اسٽيبلشمينٽ تي دٻاءُ پئجي سگهجي. نواز شريف ڪهڙي ڊيل سان پاڪستان آيو، ان جو تفصيل ڪنهن کي به ناهي، پر جنهن طريقي سان پاڪستان ۾ مسلم ليگ نون جي مرضي جي نگران حڪومت قائم ٿي، ان سان نون ليگ جي اڳواڻن جا ڪيس ختم ٿي ويا. نواز شريف کي اسلام آباد هاءِ ڪورٽ مان جيئن ئي حفاظتي ضمانت ملي وئي، اهڙي طرح احتساب عدالت سندس وارنٽ معطل ڪري کيس وطن واپسيءَ تي گرفتار ڪرڻ کان روڪيو، نيب حيرت انگيز طور تي عدالت ۾ سندس مخالفت نه ڪئي ۽ نادرا عملو بائيو ميٽرڪ لاءِ ايئرپورٽ پهتو. انهن لاءِ لاهور ۾ هيلي پيڊ ٺاهيا ويا. پوليس جي اعليٰ عملدارن سرڪاري پروٽوڪول سان سندس آجيان ڪئي. انهن لاءِ حفاظتي انتظام ڪيا ويا، ان سڀ ڪجهه ان تاثر کي مضبوط ڪيو ته نواز شريف طاقتور حلقن سان معاملا طئي ڪري وطن واپس آيو. جاويد فاروقي ياد ڏياريو ته جڏهن بينظير ڀٽو وطن واپس آئي ته هوءَ ڪارساز سانحي کي منهن ڏيڻو پيو، ”پر نواز شريف جي آمد تي اسان جيڪو ماحول ڏٺو، ان مان لڳي ٿو ته ان ۾ ڪجهه ڪارو آهي. ڪجهه سياسي مبصرن جو خيال آهي ته پاڪستان جي سياسي تاريخ ۾ ان ڊيل ڪلچر جا ڪيترائي مثال موجود آهن. بينظير ڀٽو، آصف زرداري، نواز شريف، شهباز شريف، عمران خان، پرويز الاهي سميت ڪيترائي سياستدان ڪڏهن ڪڏهن طاقتور حلقن جي زور تي اتحاد ڪيو، سمجهوتو ڪيو ۽ اقتدار ۾ آيا. تجزيه نگار سلمان عابد جو چوڻ هو ته ڊيل ڪلچر جو هڪ نقصان اهو به آهي ته اليڪشن هڪ فارميٽي بڻجي وڃي ٿي ۽ اليڪشن جو نتيجو هر ڪنهن کي اليڪشن کان اڳ ئي معلوم هوندو آهي. جيڪو عوام جي حمايت سان اقتدار ۾ نه ايندو، اهو عوام لاءِ ڪم ڇو ڪندو، هو ان جي چوڻ تي عمل ڪندو جنهن جي ڪلهي تي هو اقتدار ۾ آيو. سياسي ماهرن موجب مسلم ليگ (ن) جي اسٽيبلشمينٽ سان مبينا ڊيل جي خبرن ٻين پارٽين جا خدشا وڌائي ڇڏيا آهن ۽ انهن سان برابري جي بنياد تي علاج جو مطالبو ڪيو پيو وڃي. انهن ۾ اهي پارٽيون به شامل آهن، جيڪي ٻه مهينا اڳ مسلم ليگ نون جون اتحادي هيون. سلمان عابد چيو ته ايندڙ چونڊن ۾ سياسي پارٽين کي برابر جا موقعا ملڻ جا امڪان تمام گهٽ آهن ڇو ته هن وقت پي ٽي آءِ عتاب هيٺ آهي. عمران خان ۽ سندس پارٽيءَ خلاف ملڪ جي طاقتور حلقن جي ڪاوڙ ۾ في الحال ڪا به گهٽتائي نظر نٿي اچي. هينئر به انهن کي جلسو ڪرڻ جي اجازت ناهي، جيڪي جلسا ڪرڻ چاهين ٿا انهن کي گرفتار ڪيو وڃي ٿو. ممتاز سياسي ماهر ڊاڪٽر رسول بخش رئيس ڊي ڊبليو کي ٻڌايو ته سياسي پارٽين کي عوام سان ڊيل ڪرڻ گهرجي. سندس چوڻ هو ته جيستائين سمورين سياسي پارٽين کي آزاديءَ سان چونڊن ۾ حصو وٺڻ جي اجازت نه ڏني ويندي، تيستائين پاڪستان ۾ حقيقي جمهوريت نه آهي. هن چيو ته جيستائين عمران خان خلاف غير قانوني ڪيسن جي ڀرمار ختم نه ٿيندي، فوج سياست کان ڌار نه ٿيندي، عدليه ۽ ميڊيا کي آزادي نه ملندي، پاڪستان ۾ حقيقي جمهوريت ترقي نه ٿي ڪري سگهي.
