ڪراچيءَ جي مختلف علائقن ۾ زلزلي جا لوڏا محسوس ڪيا ويا آهن. انهن لوڏن جي شدت رڪٽر اسڪيل تي 3.5 کان گهٽ هئي، انهن جي هائپو سينٽر (فوڪس) جي گھرائي 10-13 ڪلوميٽرن جي وچ ۾ هئي.هن شدت جي زلزلن کي معمولي يا ننڍا زلزلا قرار ڏنو ويو آهي. اهڙا زلزلا ايندا رهندا آهن. جيڪڏهن اهڙا لوڏا ڪنهن علائقي ۾ بار بار ايندا آهن، ته انهن کي فور شاڪس يا آفٽر شاڪس جي طور تي درجا بندي ڪي ويندي آهي. فور شاڪس وڏي زلزلي کان اڳ ايندا آهن، جڏهن ته وڏي زلزلي کان پوءِ ايندڙ جهٽڪن کي آفٽر شاڪس چيو ويندو آهي. هاڻي سوال اهو آهي ته، ڪراچي، موجوده جهٽڪا ڪهڙا هئا؟ ڇا اهي فور شاڪس يا آفٽر شاڪس هئا؟ اچو ته اهو سمجهڻ جي ڪوشش ڪريون ته اهي ڪهڙي قسم جا لوڏا هئا.
جيتوڻيڪ موسميات جي ماهرن انهن لوڏن کي لياري فالٽ جا آفٽر شاڪس سڏيو آهي. پر فالٽ ۾ آفٽر شاڪس نه هوندا آهن، پر فالٽ مسلسل زلزلي جي توانائي (سيزمو انرجي) جاري ڪندو آهي يا معمولي جهٽڪن سان سيزمڪ توانائي جاري ڪندو آهي. ڇا لياري اسٽرائڪ سلپ فالٽ هڪ گهرو فالٽ آهي جيڪو 10-13 ڪلوميٽر جي گھرائي تائين پهچي ٿو؟ شايد اهو هڪ گھرو فالٽ آهي؟ تنهن ڪري لياري فالٽ جو انهن زلزلن سان ڪو به تعلق ناهي. ان کان علاوه، ڪراچي جي ويجهو ڪو به وڏو زلزلو نه آيو آهي جنھن زلزلي جي توانائي جي لهرن کي ڇڏڻ لاءِ ننڍي سائيز جي فوڪس جي جسماني-مڪينيڪل طاقت کي متاثر ڪيو هجي. هن لحاظ کان اهي زلزلا آفٽر شاڪس نه هئا، ڇاڪاڻ ته فور شاڪس اهي زلزلا آهن جيڪي ساڳئي جاءِ تي وڏن زلزلن کان اڳ ايندا آهن. ڪنھن زلزلي کي فور شاڪ نه ٿو سمجهي سگهجي جيستائين هڪ وڏو زلزلو ساڳئي علائقي ۾ نه اچي. فور شاڪس ڪجهه سيڪنڊن کان وٺي مک جھٽڪي کان ڪجهه هفتن تائين ڪٿي به ٿي سگهن ٿا. سڀئي زلزلا فور شاڪس کان اڳ نه هوندا آهن، ۽ في الحال اهو اڳڪٿي ڪرڻ ناممڪن آهي ته ڪهڙو زلزلو ڪنهن وڏي واقعي لاءِ فور شاڪ هوندو.
بهرحال، ڪراچي ۽ آس پاس جي علائقي جي تاريخي ۽ جديد زلزلي جي جائزي مان ظاهر ٿئي ٿو ته ڪراچي جي آس پاس ۾ سخت زلزلا اڪثر ايندا آهن. شاهبندر زلزلو (1668) ۽ آواران بلوچستان زلزلو (2013) پنهنجي وڏي شدت لاءِ مشهور آهن. مٿي ذڪر ڪيل زلزلن جي شدت ريڪٽر اسڪيل تي ترتيب وار 7.6 ۽ 7.7 هئي. ان جو مطلب آهي ته ڪراچي جي آس پاس ۾ وڏي پيماني تي مرڪز جو امڪان آهي، جتي زلزلي جي توانائي جمع ٿي رهي آهي. سائنسدان صدين کان ڪوشش ڪري رهيا آهن ته اڳڪٿي جو وقت طئي ڪن، پر اڃا تائين دنيا ۾ ڪا به ڪاميابي نه ٿي آهي. شڪ ۽ شبهن جي بنياد تي، اهو چئي سگهجي ٿو ته ڪراچي ۾ اهي زلزلا اڳڪٿي وارا نه هئا. ان جو مطلب آهي ته ڪراچي جا زلزلا عام زلزلا هئا. اهڙا زلزلا ايندا رهندا آهن.
ٿوري وقت ۾ ايترا زلزلا اچڻ جو سبب ڇا آهي؟ اهو واضح ڪرڻ جي ضرورت آهي ته ڪراچي جي علائقي ۾ ڪهڙي قسم جا گھرا جيو ڊائنامڪ عمل هلي رهيا آهن جيڪي زلزلن کي متحرڪ ڪن ٿا. ڪجهه سائنسدانن ڪراچي جي علائقي جيو ڊائنامڪ عملن کي هندستاني، عربي پليٽن ۽ افغان بلاڪ جي ٽرنگل جنڪشن سان ڳنڍيو آهي. ڪيترائي سائنسدان هن ٽرنگل جنڪشن جي سوچ سان متفق نه آهن. اسان اِن اختلاف تي بحث نه ڪنداسين پر ھن تي زور ڏينداسين ته ڪراچي ۾ زلزلا رڪٽر اسڪيل جي مطابق 5 شدت ۽ 7 سطح جي شدت کان وڌيڪ نه هوندا. موجوده زلزلن جي مرڪز جي گھرائي تصديق ڪري ٿي ته اهي جھٽڪا شروعاتي طور تي طئي ٿيل زلزلي جي پرت (10-20 ڪلوميٽر) ۾ آيا هئا. ان زلزلي جي پرت ۾ مختلف سائزن جا ڪيترائي مرڪز(فوڪس) آهن
منهنجي 1985 جي تحقيق مطابق، ڪراچي زون زمين جي ڪرسٽ جي اھڙي ڊيفارميشن واري علائقي ۾ اچي ٿو. تنهن ڪري ڪراچي جي علائقي ۾ مرڪز (فوڪس) جو سائز ننڍي کان وچولي آهي ۽ جيڪي رڪٽر اسڪيل تي 5 شدت تائين زلزلي جي توانائي خارج ڪري سگهن ٿا. جيوڊائنامڪ عمل حرڪي توانائي پيدا ڪن ٿا جيڪا مرڪز جي حجم ۾ جمع ٿئي ٿي ۽ جڏهن مرڪز جي طاقت جي حد تائين پهچي وڃي ٿي، تڏھن مرڪز ڦاٽجي ٿو، جنهن سان چار قسم جون زلزلي جون لهرون پيدا ٿين ٿيون. پهرين ٻه، پي ۽ ايس لهرون، جسماني لهرون آهن جيڪي تيز رفتار سان سفر ڪن ٿيون، جڏهن ته مٿاڇري جون لهرون آر ۽ ايل لهرون آهن جيڪي مٿاڇري جي بنيادي بناوت کي متاثر ڪن ٿيون. انهن جي مٿاڇري جي شدت گھرائي تي منحصر آهي. ڪراچي جي زلزلن جي گهٽ شدت جي باوجود، انهن زلزلن جي مٿاڇري جي شدت ڪراچي ۾ محسوس ٿيندڙ پاڙيسري علائقن جي وڏن زلزلن کان وڌيڪ هئي. منهنجي تحقيق موجب، ڪراچي ۾ زلزلا ريڪٽر اسڪيل تي 5 جي شدت ۽ مٿاڇري جي شدت 7 کان وڌيڪ نه هوندا. اهو اڳڪٿي ڪرڻ ڏکيو آهي ته ڪراچي ۾ 5 جي شدت جو زلزلو ڪڏهن ايندو. تنهن ڪري، مان معصوم ۽ جذباتي قوم کي درخواست ڪريان ٿو ته اهي پنهنجا گهر سيسمڪ زوننگ نقشن يا پي اي سي سيسمڪ ڪوڊ مطابق ٺاهين ۽ آرام سان سمهن.
