سنڌ، جيڪا دريائن، ٻيلن ۽ زرخيز مٽيءَ جي ڌرتي آهي، هزارين سالن کان علم، فڪر ۽ انسانيت جي مرڪز طور سڃاتي وڃي ٿي. موئن جي دڙي جون خاموش ديوارون، جن ۾ هزارين سالن جو تمدن ۽ شعور لڪل آهي، اڄ به اهو پيغام ڏين ٿيون ته سنڌي ماڻهو هميشه فڪر، فن ۽ علم سان جڙيل رهيو آهي. ان دور ۾ انسان ڌرتيءَ سان هڪ گڏيل سڃاڻپ ۾ رهندو هو، نه فاتح نه مغلوب، نه حڪمرانيءَ جي خواهش، نه غلاميءَ جو تصور، رڳو زندگيءَ جو احترام ۽ فڪر جي آزادي. پر وقت جي وهڪرن سان گڏ، دنيا جي حالتن، مذهبن، سياست ۽ اقتدار جي بازيءَ سنڌ جي فڪري آزاديءَ کي آهستي آهستي زنجيرن ۾ جڪڙي ڇڏيو.
سومرن ۽ ڪلهوڙن جي دور ۾ سنڌي سماج ۾ ٻه قوتون نظر اچن ٿيون: حڪمرانن جي مرڪزيت ۽ صوفي فڪر جي بغاوت. حڪمران طبقو طاقت، زمين ۽ اقتدار جي استحڪام ۾ مصروف رهيو، جڏهن ته صوفي شاعر ۽ مفڪر ماڻهن کي اندر ڏانهن موٽڻ، پنهنجو پاڻ سڃاڻڻ ۽ انسانيت کي پنهنجو مذهب بڻائڻ جو پيغام ڏيندا رهيا. شاهه لطيف، سچل سرمست ۽ بيدل جهڙا فڪر جا عظيم مسافر، ڌرتيءَ جي ماڻهن کي ٻڌايو ته حقيقي آزادي تلوار سان نه، پر دل ۽ فڪر جي روشنيءَ سان حاصل ٿئي ٿي. انهن جي ڪلام ۾ انسان کي پاڻ ڏانهن موٽڻ جي دعوت هئي، پر افسوس ته حڪمرانيءَ جي سياسي غلبن ۽ طبقاتي فرقن اها روشني عام ذهنن تائين نه پهچڻ ڏني. صوفي فڪر جي علمي آزادي روح کي ته نئين زندگي ڏني، پر سياسي ۽ سماجي نظام ۾ ماڻهو اڃا به حڪمرانن جي تابع رهيا.
انگريزن جي دور ۾ فڪري غلاميءَ جو هڪ نئون باب کوليو ويو. برطانوي حڪمرانن سنڌ جي مٽيءَ تي رڳو سياسي نه، پر فڪري قبضو به ڪيو. اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ انگريزي ٻوليءَ کي علم جو معيار بڻايو ويو، سنڌي ٻولي ۽ ثقافت کي پوئتي ڌڪيو ويو. نصاب ۾ سنڌ جي بهادرن، فڪر ۽ تمدن بدران سامراجي فاتحن ۽ يورپي حڪمرانن جا قصا شامل ڪيا ويا. استاد، جيڪو اڳ شعور جو مرشد هوندو هو، سرڪار جو حڪم مڃيندڙ بڻجي ويو. علم، جيڪو اڳ انسان جي آزاديءَ جو ذريعو هو، هاڻي نوڪري ۽ درجي حاصل ڪرڻ جو وسيلو بڻجي ويو. نسلون پڙهڻ لڳيون، پر سوچڻ ڇڏي ڏنو. ماڻهن جي فڪر تي نوڪريءَ جي ضرورت، امتحانن جي ڊپ ۽ حڪومتي وفاداريءَ جا پردا ڇانئجي ويا. سنڌ جو ذهن، جيڪو اڳ آزاد اڏامي رهيو هو، هاڻي اسڪولن جي چئن ديوارن ۾ قيد ٿي ويو.
برطانوي دور جي نفسياتي غلاميءَ کان پوءِ به سنڌي ذهن کي آزادي حاصل نه ٿي. نئين رياست، نئين نظام، ۽ نون حڪمرانن فڪر کي وڌيڪ دٻايو. تعليم جو مقصد شعور پيدا ڪرڻ بدران نوڪري حاصل ڪرڻ بڻجي ويو. اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ اهڙو نصاب لاڳو ڪيو ويو، جيڪو ماڻهن کي سوال ڪرڻ بدران حڪم مڃڻ سيکاريو. ميڊيا، جيڪا سچ جي خدمتگار هئڻ گهرجي، هاڻي سرمائيدارن جي منڊي بڻجي وئي آھي. ماڻهن جو ذهن خبرن، اشتهارن ۽ سياسي تقريرن جي شور ۾ گم ٿي ويو. حڪومتون عوام کي شعور ڏيڻ بدران انهن کي نعرا ڏئي خاموش ڪرائين ٿيون. سياستدان ووٽن جي ڳڻپ ۾ ماڻهن کي غلام بڻائڻ پسند ڪن ٿا، ڇو ته غلام ذهن سوال نٿو ڪري. اهڙي حالتن ۾ فڪر جي آزادي رڳو ڪتابن، شعرن ۽ بيتن ۾ قيد ٿي وئي آهي.
تنهن هوندي به، سنڌ جي مٽيءَ ۾ فڪر جي روشني اڃا مئي نه آهي. نوجوان نسل، جيڪو نئين دنيا سان جڙيل آهي، علم، ادب ۽ فڪر جي ذريعي نئين بيداريءَ ڏانهن وڌي رهيو آهي. سوشل ميڊيا، ڪتابن جا حلقا ۽ ادبي تنظيمون اڄ نئين جاڳ جو سرچشمو بڻجي رهيون آهن. لطيف، سچل ۽ بيدل جو پيغام اڄ به ڌرتيءَ جي هوائن ۾ گونجي ٿو. جيڪڏهن نوجوان پنهنجو پاڻ سڃاڻين، پنهنجي ٻولي ۽ ثقافت تي فخر ڪن، پنهنجي تاريخ پڙهن ۽ پنهنجي ماضيءَ مان سبق وٺن، ته هو نه رڳو سياسي پر ذهني طور به آزاد ٿي سگهن ٿا. آزاديءَ جو اصل مطلب حڪمران مٽائڻ نه، پر سوچ بدلائڻ آهي. جڏهن سوچ بدلجي ٿي، تڏهن غلاميءَ جا دروازا پاڻمرادو ٽٽي پون ٿا.
ذهني آزاديءَ جو پهريون قدم سوال ڪرڻ آهي. جڏهن ماڻهو پنهنجي تقدير، حڪمرانن ۽ سماج بابت سوال ڪرڻ ڇڏي ڏين ٿا، تڏهن غلاميءَ جا دروازا پاڻمرادو کلن ٿا. پر جڏهن ماڻهو جرئت سان سوال ڪن ٿا، پنهنجي اندر جي آواز کي ٻڌن ٿا، تڏهن ئي حقيقي آزاديءَ جو سفر شروع ٿئي ٿو. اها دنيا ئي ذهني آزاديءَ جو سرچشمو آهي. سنڌي عوام کي پنهنجي اندر جي روشنيءَ کي جاڳائڻ، پنهنجي ٻوليءَ ۽ ثقافت سان وفادار رهڻ ۽ پنهنجي تاريخ تي فخر ڪرڻ گهرجي.
سنڌ جي مٽيءَ مان فڪر جي روشني اڃا اڀري سگهي ٿي، جيڪڏهن ماڻهو لطيفي فڪر کي پنهنجي علم کي نوڪريءَ بدران شعور جو ذريعو بڻائين ۽ پنهنجي اندر جي آزاديءَ لاءِ جدوجهد ڪن. موجوده حڪومتن، ميڊيا ۽ تعليمي نظام جي دٻاءَ باوجود، سنڌي ذهن ۾ فڪري طاقت اڃا به زنده آهي. جڏهن ماڻهو شعور سان زنده ٿيندا، پنهنجي سڃاڻپ کي سمجهندا ۽ پنهنجي ڌرتيءَ سان محبت کي فخر بڻائيندا، تڏهن ئي غلاميءَ جا سڀ پردا ختم ٿي ويندا.
