يقينن تازي ’جنگ‘ کان پوءِ دفاعي بجيٽ وڌي ويندي ۽ ان کي وڌڻ بھ گهرجي، ڇاڪاڻ ته هڪ سيڪيورٽي رياست ھئڻ جي ناتي دفاع پڻ مضبوط هجڻ گهرجي. پر ساڳئي وقت تعليم جي بجيٽ کي به وڌائڻ گهرجي. جيڪڏهن هڪ محاذ دشمن سان ميدان ۾ آهي ته ٻيو محاذ معيشت، تعليم ۽ سماج سان به لاڳاپيل آهي، جنهن ۾ اسان پنهنجي دشمن کان گهڻو پوئتي رهجي ويا آهيون. اسان جي تعليم جي بجيٽ ڪيتري آهي؟ ان بابت بعد ۾ ڳالهائينداسين، پر ان کان اڳ 2 جون تي پيش ٿيندڙ بجيٽ تي هڪ نظر وجهون ته، هن بجيٽ جي عوام دوست هجڻ جا امڪان بنھھ گهٽ آهن. پاڪستان ھلندڙ مالي سال لاءِ پنهنجا ٽيڪس هدف حاصل نه ڪري سگهيو آهي. ھن وقت تائين گذريل ڏهن مهينن جو خسارو اٽڪل 830 ارب رپيا آھي. اپريل ۾ بھ اٽڪل 118 ارب رپين جو خسارو آهي، جنهن تي آءِ ايم ايف کي خدشا آهن. ايندڙ مالي سال جي بجيٽ ۾ ٽيڪس هدفن اٽڪل 1500 ارب رپين کان وڌي سگھي ٿو. ايف بي آر چيئرمين اڳ ۾ ئي اشارو ڏئي چڪو آهي ته بجيٽ ۾ رليف ملڻ جا امڪان گهٽ آهن. ان جو سبب ڇا آھي ۽ ان جا ذميوار ڪير آھن ؟ ان حوالي سان عوامي سطح تي سوال اٿاريا پيا وڃن. ايف بي آر آفيسر ٽيڪس هدف حاصل نه ڪري پيا سگھن. ان باوجود سندن پگهارن ۾ 140 سيڪڙو واڌ ڪئي وئي آهي، جڏهن ته ننڍن ملازمن لاءِ الائونس بند ڪيا پيا وڃن. جيڪڏهن آفيسرن جو احتساب نه ڪيو ويو ته ماضي جيان مستقبل ۾ بھ آسان طريقن سان ٽيڪس گڏ ڪرڻ جي روايت مستقبل ۾ به جاري رهي سگهي ٿي، سيلز ٽيڪس وڌائي يا پيٽروليم ليوي وڌائي ٽيڪس هدف حاصل ڪرڻ جون ڪوششون جاري رهي سگهن ٿيون. پيٽروليم ليوي اڳ ۾ ئي 18 روپين کان وڌائي اٽڪل 78 رپيا ٿي چڪي آھي. نئين بجيٽ ۾ آءِ ايم ايف سان ان ۾ وڌيڪ واڌ جو واعدو ڪري سگهجي ٿو.
ان سان گڏ ايندڙ ڏينهن ۾ هڪ ٻي غلطي اها ٿي رهي آهي ته پاڪستان جي صدر ٽيڪس آرڊيننس ۾ تبديلين ذريعي ايف بي آر جا اختيار وڌائي ڇڏيا آهن، جيڪي فوري عمل جوڳا آھن. ايف بي آر آفيسر پنھنجي ناڪامي عدالتن ۾ التوا ۾ پيل ڪيسن تي وجھي رهيا آهن. پاڪستان جي صدر کين ان حوالي سان اختيار ڏنو آهي ته هو عام ماڻهو جي اڪائونٽ مان سڌو سنئون ٽيڪس آرڊر جي برابر فنڊ ڪڍي سگهن ٿا. ملڪ جا چيمبر آف ڪامرس ان تي احتجاج ڪري رهيا آهن. ان طريقي سان بليڪ ميلنگ وڌڻ جو خطرو وڌيڪ آهي، ۽ هڪ مهيني ۾ ٽيڪس جا هدف حاصل ڪرڻ بھ مشڪل لڳي ٿو. جيڪڏهن ڪو آرڊيننس آڻڻو آھي ته اهو بجيٽ کان پوءِ به ڪري سگهجي ٿو. ايف بي آر جي ٽيڪس فائلرز جي اڪائونٽس مان پئسا ڪڍڻ جي اختيار کي چئلينج ڪري سگهجي ٿو. ڪاروباري برادري ڪجهه ڏينهن اندر عدالتن سان رجوع ڪري سگهي ٿي، جنھن سان ڪاروباري برادري جو حڪومت تي اعتماد وڌيڪ ختم ٿي سگهي ٿو.
بھرحال مختصر ڳالھھ ھي آهي ته پاڪستان جو وڏو معاشي مسئلو روڪ اڪانامي آهي. تقريباً 78 سيڪڙو ٽرانزيڪشن نقد ۾ ٿئي ٿي.جيڪو ملڪ جي، جي ڊي پي جو تقريباً 40 سيڪڙو آهي. جي ڊي پي،۾ ٽيڪس جو تناسب تقريباً 9 سيڪڙو آهي، جيڪو خطي ۾ سڀ کان گهٽ آهي. ڪيش معيشت جي سائيز گهٽائڻ لاءِ ڪي به قدم نه کنيا پيا وڃن. بجيٽ ۾ ان حوالي سان مناسب حڪمت عملي پيش ڪرڻ جي ضرورت آهي. دڪاندارن ۽ واپارين کي ٽيڪس نيٽ ۾ آڻڻ جي ڪيترن سالن کان دعويٰ ڪئي پئي وڃي. پر ڪا ڪاميابي نظر نٿي اچي. هلندڙ مالي سال جي ڏهن مهينن ۾ ڪاروباري برادري پگهاردار طبقي جي ڀيٽ ۾ تقريبن 1,420 سيڪڙو گهٽ ٽيڪس ادا ڪيو آهي. گذريل ڏهن مهينن ۾، پگهاردار طبقي تقريبن390 ارب رپيا ٽيڪس ادا ڪيا. جڏهن ته ڪاروباري برادري صرف 26 ارب رپيا ادا ڪيا.اھو ٽيڪس خودڪار نظام تحت وصول ڪيو ويندو آھي.ڇاڪاڻ تھ ترقي يافته ملڪ تقريبن ڪيش ليس معيشت ۾ تبديل ٿي چڪا آهن. پاڪستان ۾ پگهاردار طبقو ان ڪري وڌيڪ ٽيڪس ڏئي رهيو آهي ڇاڪاڻ ته هتي ڪيش ليس ٽرانزيڪشن تمام گهٽ آهي.
اسان جو موضوع تعليم جي بجيٽ آھي، ٻڌو آهي ته ان ۾ واڌ نه ٿي رهي آهي، ۽ خبر اها آهي ته دفاعي بجيٽ ۾ واڌ ڪئي پئي وڃي، جڏهن ته ھائير ايجوڪيشن جيڪا وفاقي حڪومت جي انتظام هيٺ آهي،جي بجيٽ ۾ وڌيڪ ڪٽوتي ڪئي پئي وڃي، ۽ صوبا پڻ تعليم ۽ صحت جي بجيٽ ۾ ڪٽوتي جي تياري ڪري رهيا آهن. منھنجي خيال ۾ جتي دفاع لاءِ 2,000 ارب رپين کان وڌيڪ جي بجيٽ رکڻ جون تياريون ٿي رهيون آهن،اتي اسان کي تعليم ۽ صحت لاءِ بجيٽ وڌائڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته دنيا جي تعليمي معيار موجب، پاڪستان جي تعليمي بجيٽ اٽي ۾ لوڻ جيتري آهي. ٻئي پاسي ھن وقت دنيا
۾ جيڪي بلاڪس ٺهي رهيا آهن، توهان ڪجھھ بھ ڪري وٺو پر ٽيڪنالاجي يا فوجي سامان جي لحاظ کان آمريڪا کي پوئتي نٿا ڇڏي سگهو، ڇاڪاڻ ته ان جي تعليمي بجيٽ 20 سيڪڙو جي ويجهو آهي، جڏهن ته ٻيا ملڪ اڃا تائين ان کان گهڻو پوئتي آهن. اتي هر سال اربين ڊالر تحقيق تي خرچ ٿين ٿا.يعني آمريڪا وفاقي تعليمي بجيٽ ۾ تقريبن 330 بلين ڊالر منظور ڪيا آھن، جنهن مان 79 ارب ڊالر صرف ڪي-12 اسڪولنگ لاءِ ۽ 98 ارب ڊالر اعليٰ تعليم لاءِ مختص ڪيا ويا اھن. جرمني، جنهن جي آبادي پاڪستان کان لڳ ڀڳ 60 سيڪڙو گهٽ آهي، هر سال پنهنجي جي ڊي پي جو 4.8 سيڪڙو تعليم تي خرچ ڪري ٿو. چين پنهنجي پنجن سالن جي تعليمي پاليسي ۾ سائنسي تحقيق، اعليٰ تعليم ۽ بنيادي تعليم ۾ برابري واري ترقي کي يقيني بڻائڻ لاءِ 1.3 ٽريلين يوآن مختص ڪيا آھن. ڏکڻ ڪوريا 2024 ۾ تعليم جي بجيٽ ۾ 81.2 ٽريلين وون مختص ڪيا، ۽ جاپان ۾ صرف تحقيق ۽ ڊيولپمينٽ تي ساليانو 20 ارب ڊالر کان وڌيڪ خرچ ڪيا ويندا آهن.
ان جي مقابلي ۾ اسان جي تعليمي بجيٽ 2 سيڪڙو کان به گهٽ آهي. اڄ سوشل ميڊيا تي ان بابت هڪ بحث هلي رهيو آهي ته دفاع ۽ تعليم جي بجيٽ ۾ زمين آسمان جو فرق آهي، مطلب ته جيئن مون چيو، دفاع لاءِ 2000 ارب رپين کان وڌيڪ رقم مختص ڪئي وئي آھي. جڏهن ته تعليم لاءِ 60 ارب رپيا مختص ڪيا ويا آهن. (ان مان اڌ کان وڌيڪ پگهارن ۾ خرچ ٿي ويندي آهي.) انڪري يونيورسٽين جي نئين عالمي درجا بندي ۾ هڪ به پاڪستاني يونيورسٽي دنيا جي مٿين ملڪن جي 3700 مان 500 يونيورسٽي ۾ شامل ناهي.جڏھن تھ شرم جي ڳالھھ ھي آھي تھ اسان جي اقتدار جا پوڄاري حڪمران ان بابت ڳالھائڻ کان نٽائيندي نظر اچن ٿا.
ان کان سواءِ توهان غير ترقياتي خرچ ۾ جن آفيسرن،وزيرن ۽ انھنجي خاندانن جو پروٽوڪول نمايان آھي،ان کي گهٽائي ڪري تعليم جي بجيٽ وڌائي سگهو ٿا،جيڪڏهن توهان کي پنهنجي "پروٽوڪول” جو مقابلو هندستان سان ڪرڻو آهي، ته پوءِ پاڻ ڏسو ته انهن جي وزيرن وٽ ڪيتريون گاڏيون ھونديون آهن ۽ اسان جي وزيرن وٽ ڪيتريون ؟ وري چين کي بھ ڏسو ته انهن جي عاجزي جي سطح ڪيتري آهي ؟ هڪ سينئر وزير ٻڌائي رهيو هو ته هن سان هر وقت 45 سرڪاري عملدار هوندا آهن ۽ ڪڏهن ڪڏهن هو انهن سڀني کان تنگ اچي ويندو آهي ۽ پڇندو آهي ته ” مان انهن عملدارن کي ڇا ڪريان ؟”
خير! اڄ اسين جنھن ملڪ خلاف جنگ کٽڻ جي ڳالهه ڪري رهيا آهيون، اسان جيتوڻيڪ ان کان اڳ ۾ ئي جنگ کٽي چڪا آهيون، پر اڄ ان جي خواندگي جي شرح 78 سيڪڙو آهي ۽ اسان جي 62 سيڪڙو آهي.ايتري تائين جو بنگلاديش ۾ به خواندگي جي شرح 76 سيڪڙو آهي. جڏهن تعليمي ادارا ڪمزور هجن، نصاب غير لاڳاپيل هجي ۽ جڏهن تعليم کي رياستي پاليسي ۾ مرڪزي حيثيت نه ڏني وڃي ته پوءِ سماج اهڙن رجحانن جو شڪار ٿي ويندو آهي جتي جعلي دانشور تعليم کي ناڪام قرار ڏئي نوجوانن کي صرف پئسا ڪمائڻ واري مشين ۾ تبديل ٿيڻ جي صلاح ڏيندا ھجن. انهن جو بيانيئو وقتي طور تي پرڪشش لڳندو ھجي، پر اهو نھ تھ نوجوانن کي سوچڻ جي صلاحيت ڏئي ٿو، نه شعور، نه تحقيق، نه تخليقيت، ۽ نه ئي انهن کي عالمي اسٽيج تي ڪنھن رول جي لاءِ تيار ڪري ٿو اهو درست آهي ته پاڪستان جو تعليمي نظام سڌاري جو محتاج آهي. پر اھي سڌار ڪنھن کي ڪرڻا آھن ؟ پر هتي هڪ مسئلو اهو به آهي ته هن وقت هتي زندگيون خطري ۾ آهن، مهانگائي هر طبقي کي متاثر ڪيو آهي، فيصلو ڪندڙ قوتن ۽ اقتدار ۾ ويٺل ماڻهن جو ان سان ڪو به تعلق ناهي. هڪ سال ۾ في مڻ ڪڻڪ جي قيمت ۾ تاريخي 2570 رپيا واڌ ٿي آهي. باقي شين جو اندازو توهان پاڻ لڳائي سگهو ٿا، مهانگائي جي ان شرح سان ماڻهن تي 100 سيڪڙو اضافي بار پيو آهي. پوءِ اهڙي صورتحال ۾ تعليم ڪٿي بيٺي آهي؟ خير، توهان يقين ڪريو يا نه ڪريو،پر هي پاڪستان خلاف سڀ کان وڏي سازش ٿي رھي آهي ته هتي جي ماڻهن کي تعليم کان روڪيو وڃي ۽ اھا سازش ڪير ڪري رهيو آهي؟ ان سلسلي ۾، اختيارين کي اهو معلوم ڪرڻ گهرجي ته ڇا ان نيڪ ڪم ۾ ٻاهرين قوتون ملوث آهن. يا اهي سازشون پاڪستان جي اندر کان ٿي رهيون آهن ؟ اسان جا پنھنجا ماڻھون ملوث آھن ؟ جيڪي ھرگز اھو نٿا چاھين تھ ڇا اسان جا پنهنجا ماڻهو ان ۾ ملوث آهن؟ جيڪي بلڪل نٿا چاهين ته هن ملڪ جا ماڻهو تعليم يافته ۽ خوشحال ٿين، عقل وارا چوند آيا آھن تھ سوڙھ آھر پير پکيڙڻ گھرجن. پر اسان جي حڪمرانن جي ڪنن تائين اھا نصيحت نه پهتي آهي. اهو ئي سبب آهي جو انهن پنهنجي ملڪ ۾ وڌندڙ مسئلن کان منهن موڙي ڇڏيو ۽ ٻين مسئلن کي پنهنجي ترجيح بڻايو آھي. ان جي ڪري اسان جو ملڪ سياسي، معاشي ۽ سماجي عدم تحفظ جو شڪار ٿي ويو آهي ۽ اهو ئي اسان جي مسئلن جو اصل سبب آهي.
منھنجي خيال ۾ ته عيش عشرت جي شين تي خرچ وڌائي تعليم جي بجيٽ ۾ اضافو ڪرڻ گهرجي.اھڙي طرح ملڪ ۾ گهٽ ۾ گهٽ ٽيهه لک امير ماڻهو آهن جن کي آمدني ٽيڪس ڏيڻ گهرجي پر اهي نٿا ڏين. اهڙا ڪيترائي ماڻهو آهن جيڪي آمدني ۽ سيلز ٽيڪس ۾ اڌ يا ان کان به گهٽ ٽيڪس ادا ڪن ٿا. ايف بي آر کي ٻيهر منظم ڪيو وڃي، ڪرپشن ختم ڪئي وڃي ۽ تعليم ۽ صحت تي خاص ڌيان ڏنو وڃي. پر جيڪڏهن توهان اهي سڀ شيون لکين ڀيرا لکي ڇڏيو يا ياد ڪري ڇڏيو.ان ھوندي ڪجهه به حاصل نه ٿيندو.رڳو ڪوڙا واعدا ۽ تسليون اسان جو مقدر بڻجي وينديون. شاعر جي مطابق: جڏهن توهان کي چئو ٿا ته توهان پنهنجو واعدو ڇو ٽوڙيو ٿا ؟ اهي کلندي چون ٿا ته اھا ڪا نئين ڳالهه تھ ناهي.
