پنجاب جي چولستان واري علائقي کي آباد ڪرڻ لاءِ سنڌو درياهه مان نوان ڪئنال ٺاهڻ جي ڳالهه سامهون آئي آهي، جيڪا نه صرف پاڻي جي ورڇ ۾ غير منصفاڻي آهي پر ملڪي ۽ عالمي قانونن جي ڀڃڪڙي پڻ آهي. هي قدم سنڌ لاءِ پاڻيءَ جي شديد کوٽ ۽ ماحولياتي بحران جو سبب بڻجي سگهي ٿو.
سنڌو درياهه پاڪستان ۾ آبي ذخيرن جو سڀ کان وڏو ذريعو آهي. اهو درياهه سنڌ، پنجاب، بلوچستان ۽ خيبر پختونخوا لاءِ زرعي، صنعتي ۽ انساني واپرائڻ لاءِ حياتي جي وڏي اهميت رکي ٿو. پاڪستان جي زراعت جو 90 سيڪڙو دارومدار سنڌو درياهه جي پاڻيءَ تي آهي، جڏهن ته سنڌ ۾ تقريباً 80 سيڪڙو زرعي زمين ان تي ڀاڙي ٿي.
پنجاب ۽ سنڌ جا پاڻي جي ورڇ بابت ڪيترائي معاھدا ٿي گذريا آھن پر پنجاب پنھجي روايتي ھٺ ڌرمي سبب انھن معاھدن تي عمل کان ھميشه لنوائيندو رھيو آھي.ان ڏس ۾ ھڪ معاھدو 1892 معاهدو برطانوي دور ۾ پنجاب ۽ سنڌ جي وچ ۾ پاڻي جي ورڇ بابت پهريون معاهدو هو.سنڌ حڪومت کي شڪايت هئي ته پنجاب جو اسٽيٽ ايريا پاڻيءَ جي وهڪري ۾ مداخلت ڪري رهيو هو. هن معاهدي ۾ پاڻي جي ورڇ جا اصول رکيا ويا، پر اهو مڪمل طور تي پاڻي جي منصفاڻي ورڇ کي يقيني بڻائڻ ۾ ناڪام رهيو ان کانپوءِ 1935 معاهدو انڊين واٽر ڪميشن جي تحت ٿيو.برطانوي حڪومت جي نگراني ۾، سنڌ ۽ پنجاب جي وچ ۾ پاڻيءَ جي ورڇ بابت ڳالهه ٻولهه ٿي. ان معاهدي ۾ پڻ پاڻيءَ جي ورهاست جا اصول طئي ڪيا ويا، پر سنڌ جي حقن جي مڪمل حفاظت نه ٿي سگهي.جنھن بعد ٻيھر 1945 معاهدو برطانوي حڪومت جي نگراني ۾ سنڌ ۽ پنجاب جي وچ ۾ پاڻي ورڇ جو معاهدو ٿيو. هن معاهدي ۾ درياهه تي زراعت جي گهرجن کي مدنظر رکندي پاڻي جي ورهاست طئي ڪئي وئي.ان وقت جي رپورٽ مطابق، سنڌ کي پاڻيءَ ۾ اضافي حق ڏنو ويو.1960 جي انڊس واٽر ٽريٽي (سنڌ طاس معاھدو)پاڪستان ۽ ڀارت جي وچ ۾ عالمي سطح تي پاڻيءَ جي ورهاست تي معاهدو ٿيو. ورلڊ بئنڪ ھن معاھدي ۾ ٽياڪڙي جو ڪردار ادا ڪيو، سنڌو درياهه جي پاڻيءَ کي ٽي مشرقي درياهن (راوي، ستلج ۽ بياس) ۽ ٽي مغربي درياهن (سنڌو، جهلم ۽ چناب) ۾ ورهايو ويو. ٽي مشرقي درياهه ڀارت جي حوالي ڪيا ويا، ۽ مغربي درياهه پاڪستان کي ڏنا ويا.مغربي درياهن جي وهڪري کي يقيني بڻائڻ لاءِ تحفظاتي قدم کنيا ويا. ان بعد پنجاب ۽ سنڌ جو پاڻي بابت ھڪ ٻيو اھم معاھدو 1991 ۾ ٿيو.هن معاهدي ۾ سڀني صوبن جي ضرورتن کي مدنظر رکندي پاڻيءَ جي ورهاست جا حصا طئي ڪيا ويا،سنڌ کي پاڻيءَ جو مقرر حصو ڏنو ويو. معاهدي ۾ فيصلو ڪيو ويو ته پاڻي ورڇ ۾ انصاف ۽ توازن کي برقرار رکيو ويندو.سنڌو درياهه تي پاڻي جي منصفاڻي ورهاست لاءِ ماضي جي معاهدن جي باوجود، تازا منصوبا جيئن پنجاب ۾ نوان ڪئنال ٺاهڻ واري پاليسي، اڃا تائين تڪرار جو سبب بڻجن ٿا. سنڌ جي ماڻهن جي شڪايت آهي ته انهن معاهدن تي صحيح عمل نٿو ٿئي، جنهن جي نتيجي ۾ پاڻيءَ جي شديد کوٽ ۽ زراعت متاثر ٿي رهي آهي.هاڻي جڏهن چولستان ۾ زرعي مقصد لاءِ نوان ڪئنال ٺاهڻ جو منصوبو سامهون آيو آهي، ان سان سنڌ ۾ اڳ ئي موجود پاڻيءَ جي کوٽ ۾ وڌيڪ شدت اچڻ جو خدشو آهي.
سنڌ ۾ پاڻيءَ جي کوٽ هڪ سنگين مسئلو بڻجي رهيو آهي. عالمي سطح تي پاڻيءَ جي ورڇ ۽ منصفاڻي استعمال بابت قانونن جي موجودگي باوجود، سنڌ جي پاڻي جي حصي ۾ غير منصفاڻي گهٽتائي ڏسڻ ۾ اچي ٿي. سنڌ جي زرعي معيشت پاڻيءَ جي کوٽ جو سڀ کان وڏو متاثر ٿيندڙ شعبو آهي. انڊس ريوور سسٽم اٿارٽي (IRSA) جي رپورٽن مطابق، سنڌ ۾ پاڻيءَ جي طلب جي مقابلي ۾ 40 سيڪڙو کان وڌيڪ گهٽتائي سامهون اچي ٿي.نوان ڪئنال ٺاهڻ سان موجوده پاڻيءَ جو وهڪرو وڌيڪ گهٽجي ويندو، جنهن سان هزارين ايڪڙ زرعي زمين بنجر بڻجي ويندي.پاڻيءَ جي وهڪري جي گهٽتائي سان سامونڊي پٽيءَ وارا علائقا سخت متاثر ٿين ٿا، جتي تازگي واري پاڻيءَ جي عدم موجودگي سان سمنڊ جي پاڻيءَ جو حملو وڌي ويندو، ان کان علاوه، درياهه ۾ آبي جيوت جهڙوڪ مڇيون، پکين جا ماڳ ۽ ٻيا قدرتي وسيلن تي بنيادي اثر پوندو.
پاڻيءَ جي ورڇ بابت دنيا جي مختلف ملڪن ۾ ڪجهه اهم مثال موجود آھن وفاق توڙي پنجاب کي پڻ اھڙن مثالن مان سکڻ گھرجي ،يورپ جو ڊينيوب درياهه ڪيترن ئي ملڪن مان وهندو آهي ۽ پاڻيءَ جي ورڇ لاءِ انٽرنيشنل ڪميشن فار دي پروٽيڪشن آف دي ڊينيوب ريوور قائم ڪئي وئي آهي. هي ادارو درياهه جي صاف سٿري ورڇ ۽ ماحولياتي تحفظ کي يقيني بڻائي ۽ ڪولوراڊو درياهه تي آمريڪا ۽ ميڪسيڪو جي وچ ۾ پاڻيءَ جي ورڇ لاءِ 1934 جو معاهدو آهي ۽ پاڙيسري ملڪ ڀارت ۾ پڻ اھڙي مثال قائم آھي ڀارت ۽ بنگلاديش وچ ۾ پاڻي جي ورڇ لاءِ 1996 جو فاراڪا بئراج معاهدو موجود آهي، جيڪو درياهه جي پاڻيءَ جي منصفاڻي تقسيم کي يقيني بڻائي ٿو.
1991 جي پاڻيءَ جي ورڇ جي معاهدي مطابق، هر صوبي کي پاڻيءَ جي ورڇ ۾ پنهنجو حصو حاصل ڪرڻ جو حق آهي. پر نوان ڪئنال ٺاهڻ سنڌ جي حصي ۾ اڳ ۾ ئي گهٽ ٿيندڙ پاڻيءَ کي وڌيڪ متاثر ڪندو. پاڪستان جي آئين مطابق، پاڻيءَ جا منصوبا سڀني صوبن جي مشاورت سان ئي ٺهڻ گهرجن گڏوگڏ عالمي قانون جھڙوڪ هلسنڪي رُولز (1966) پاڻيءَ جي منصفاڻي ورڇ تي زور ڏين ٿا.رامسار ڪنوينشن ۾ ماحولياتي نظام جي حفاظت تي زور ڏنو ويو آهي سنڌو درياهه تي بند ٻڌڻ يا ڪئنالن ٺاھڻ سان وڏي ماحولياتي تبديليءَ ايندي.
پاڻيءَ جي ورڇ ۾ انصاف ۽ سنڌ جي حقن جي حفاظت لاءِ هيٺيان قدم کنيا وڃن:
پروجيڪٽس جو شفاف جائزو:
پنجاب ۾ نوان ڪئنال ٺاهڻ جا اثر ماحوليات، زراعت ۽ معيشت تي تفصيل سان جاچڻ گهرجن.
پاڻيءَ جي ورڇ جي منصفاڻي پاليسي:
ملڪي ۽ بين الاقوامي قانونن مطابق هڪ منصفاڻي پاڻي پاليسي نافذ ڪئي وڃي.
ماحولياتي تحفظ جا قدم:
درياهه جي قدرتي وهڪري کي برقرار رکڻ لاءِ ماحولياتي قدم کنيا وڃن. سمنڊ جي حملن کي روڪڻ لاءِ ڊيمز ۽ بيئراج جي بهتر منصوبابندي ڪئي وڃي.
سنڌو درياهه تي نوان ڪئنال ٺاهڻ جو منصوبو نه صرف سنڌ جي پاڻيءَ جي کوٽ کي وڌائيندو، پر قانوني ۽ اخلاقي اصولن جي ڀڃڪڙي پڻ ڪندو. عالمي مثالن مان سکندي، پاڪستان کي پاڻيءَ جي ورڇ ۾ انصاف کي يقيني بڻائڻ لاءِ مضبوط قانوني ۽ انتظامي قدم کڻڻ گهرجن. سنڌ جي زرعي معيشت ۽ ماحول جي حفاظت لاءِ سنڌو درياهه جو وهڪرو ان جي اصل حالت ۾ رکڻ اشد ضروري آهي.
سنڌو درياهه تي نوان ڪئنال ٺاهڻ جو منصوبو نه صرف سنڌ جي پاڻيءَ جي کوٽ کي وڌائيندو، پر قانوني ۽ اخلاقي اصولن جي ڀڃڪڙي پڻ ڪندو. عالمي مثالن مان سکندي، پاڪستان کي پاڻيءَ جي ورڇ ۾ انصاف کي يقيني بڻائڻ لاءِ مضبوط قانوني ۽ انتظامي قدم کڻڻ گهرجن. سنڌ جي زرعي معيشت ۽ ماحول جي حفاظت لاءِ سنڌو درياهه جو وهڪرو ان جي اصل حالت ۾ رکڻ اشد ضروري آهي.
