حضرت سچل سرمست، ارڙهين صديءَ جو نامور صوفي شاعر، شاھ عبداللطيف ڀٽائي جيان سنڌي شاعري جي آڪاس تي چمڪندڙ وهائو تاري جهڙو اهم مقام رکي ٿو.حقيقت کي پرکيندي ڏٺو وڃي ته سچل سرمست نه رڳو سنڌ پر برصغير جي صوفي بزرگن واري فهرست ۾ سڀ کان وڌيڪ معزز هسيتن مان هڪ آهي. کين هونئن ته مائٽن ڇٺي ۾ نالو عبدالوهاب ڏنو هو، پر پاڻ پنهنجو قلمي نالو سچل سرمست چونڊيائون ، جنهن جي معنيٰ "آزاد روح” پڻ آهي. پاڻ نه رڳو پنهنجي عميق روحاني بصيرت جي ڪري پر سنڌي، اردو ۽ فارسي ٻولين ۾ سندن شاعراڻين خدمتن جي ڪري پڻ مشهور آهي.
سچل سرمست هڪ امير روحاني ورثو رکندڙ خاندان ۾ پيدا ٿيو. سندس وڏڙا مذهبي فڪر سان سرشار هئا، جنهن ڳالهه بلاشبہ سندس ابتدائي تعليم ۽ روحاني رجحان کي متاثر ڪيو. ننڍي هوندي کان ئي سچل اسلام جي صوفياتي پهلوئن ۾ تمام گهڻي دلچسپي ڏيکاري، مختلف صوفي بزرگن جي تعليمات کان متاثر ٿي، هن جو روحاني سفر کيس ڪيترن ئي قابل ذڪر روحاني ماهرن ڏانهن وٺي ويو، جن هن جي خدائي محبت، وجود ۽ انسانيت جي جوهر کي سمجهڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو.
سچل سرمست جي شاعري ڪيترن ئي موضوعن کي مجسم ڪري ٿي، جيڪا سندس عميق صوفياتي تجربن ۽ زندگيءَ تي سندس فلسفيانه نقطه نظر جي عڪاسي ڪري ٿي. هن جي شاعراڻي فلسفي جي بنياد ۾ خدا ۽ انسانيت لاءِ محبت جي علامت جو تصور موجود آهي. هن اڪثر ڪري عالمگير محبت جي خيال تي زور ڏنو، مذهبي ۽ فرقيوار حدن کان ٻاهر هن جي شاعري بي غرضي، شفقت ۽ رسمي مشق جي سطحي تهن کان ٻاهر سچ ڳولڻ جي اهميت جي حمايت ڪري ٿي.
سچل سرمست جي شاعري وجود جي فطرت کي بيان ڪري ٿي، زندگيءَ جي عارضي فطرت ۽ خدا سان ضم ٿيڻ جي آخري مقصد کي ڳولي ٿي. هُو روح جي جدوجهد کي روشن خياليءَ جي جستجو ۾ بيان ڪري ٿو، اڪثر ڪري محبت ۽ اتحاد جا استعارا استعمال ڪري ٿو. هن جا بيت توڙي ڪافيون هڪ اندروني بيداري جي حوصلا افزائي ڪن ٿيون، پڙهندڙن کي مادي دنيا کان ٻاهر ڏسڻ ۽ زندگي جي هر پهلو ۾ خدا جي موجودگي کي ڳولڻ لاءِ مدد ڪن ٿيون. سچل سرمست بنيادي طور تي سنڌي ۾ شعر چيو آهي، پر سندس ڪافي ڪلام اردو ۽ فارسيءَ تي به مشتمل آهي.
سچل سائين جي شاعري ۾ سندس وطن سان گهري تعلق جي عڪاسي ملي ٿي،سندس شعر ديس سان محبت، روحانيت ۽ سماجي تنقيد جي موضوعن کي پاڻ ۾ ڳنڍي رهيا آهن. سندس شاعري سنڌ سان هن جي گهري جڙيل وابستگي، علائقي جي فطري حسن، ان جي ماڻهن جي بهادري، سادگي، سچائي ۽ سڄي تاريخ ۾ هلندڙ جدوجهد جو هڪ پُرجوش اظهار آهي.
سچل سرمست جي شاعري ۾ زمين ۽ ان جي شاندار ثقافتي ورثي جو عڪس آهي. وٽس سنڌ جي وسيع دلفريب منظرن، دريائن ۽ زرخيز ميدانن سميت ريگستان جي فطري حسن جو به هڪ پس منظر آهي جيڪو ظاهر ڪري ٿو ته سنڌ هڪ زنده ساه کڻڻ واري سرزمين آهي، جيڪا سرمست جي شعري تصويرن ۾ پکڙيل آهي، جيڪا ان جي فطري حسن کي ظاهر ڪري ٿي.
سچل سرمست جي شاعريءَ ۾ پڙهندڙ سنڌو نديءَ جي تال وارو تصور محسوس ڪري سگهن ٿا ۽ سنڌ مٿان اڀرندڙ سج جي گرمائش کي پڻ لڱن سان ٽڪرجندي محسوس ڪري سگهن ٿا. سندس شاعري ڀلي کڻي اندروني طور تي صوفي روايت سان جڙيل آهي، پر هُو وطن جي محبت جي تصورن کي دل سان قبول ڪري ٿو جيڪي زميني جهان کان اڳتي آهن. هُو پنهنجي شعرن ۾ اڪثر ڪري ماروئڙن سان ڳنڍيل ناتي نڀائڻ جي جستجو کي ظاهر ڪري ٿو:
وَس نه وِساريامِ، سُرھا وَڻَ ساڻيھَ جا؛
اُھي ھيڪَند ڏينھڙا، ٿي گَڏجِي گذاريامِ؛
ياد ڪيون سي ڪيترو، سانگِي سنڀاريامِ؛
اوڏنھن اُڏاريامِ، ڪَلَ لَھَڻ لَئه ڪانگڙا. )
کڻي ساڻ کٿِي، جا آنديم مُلڪَ ملير ڏنھن؛
سا اَڄ توڻِي تا سِر تؤن، لَحظو ڪين لٿِي؛
لوئِيءَ سنديءَ لَڄَ کؤن، مون ڍڪيا پٽَ نه ٿي؛
ھِت سُورن آھ سَٿي، اَئين ٿيون ڏوراپو ڏيو!
سچل سائين کي نه رڳو خدا سان پر سنڌ ڌرتي ۽ ان جي ماڻهن سان پڻ محبت آهي. پاڻ ڌرتي سان جيءَ جي ڳانڍاپي واري گهري احساس کي اجاگر ڪري ٿو، اهو ظاهر ڪري ٿو ته ڌرتي ۽ ماروئڙن سان سچائي بنا روحاني روشنيءَ جي ڳولا نامڪمل آهي:
منھنجي مَن ميان، ھِن ڳالهيون ماروئڙن جون؛
ڏُٿ ڏاڏاڻي ڏيهھَ جو، وڃي خوشِئون ھُتِ کِيان؛
ڪائِي ساعت سومرا، جهانگِن ري نه جِيان؛
وڃِي ٿر ٿِيان، شَلَ سنگت سنگهارن جي.
پَردي منجهه پناھَ، مون کي رَبَ رکيج!
اُڪنڊ ھِن اَرواحَ، آھي اَباڻَن جِي.
سچل سائين جي شاعري سندس هم وطنن کي درپيش اجتماعي مشڪلاتن ۽ همدردي واري آگاهي سان گونجندي نظر اچي ٿي، سندس شاعري ديس ڌڻين جي مصيبت لاءِ ماتم ۽ اتحاد لاءِ واضح واڪو آهي:
ڪو نئين نِياپو، منھنجو ماروئڙن ڏي؛
مون ڏي اَوھان موڪليو، ڏيئي ڏوراپو؛
تہ لوئِي لاھي سِر ڪَيُئي، سونَ رُپي ڇاپو؛
مون کؤن وسري ڪين ويو، آھي جهڻ اُھو جهاپو؛
اِينديَس سِگهي ايڏھين، لاھي لاڳاپو؛
موليٰ ميلاپو، ڪندو سِگهڙو سنگهارن سان
سچل سائين به ڀٽائي سرڪار جيان مارئي جي روپ ۾ وطن ۽ ماروئڙن سان محبت جو اظهار ڪري ٿو. ساڳئي ريت هُو سنڌ جي خوشحالي جو خواهشمند آهي ۽ پالوٽ جي پلٽجڻ تي خوشي جو اظھار ڪري ٿو:
پورب سندي پار جا، ڪڪر ڪارونڀار؛
وِڄُن ۽ وَڄڻ سان، چڙهن ٿا چوڌار؛
اُڀي کي آبِيندي، لڌئون سِنڌُڙِيءَ سار؛
ساوا ٿيا سَنگهار، موليٰ سَنديءَ مِھرَ سان
اُتران اوري، ڪئِي چِمڪڻٖي چَمڪاٽ؛
اُتان ڪيائين اوچتِي، لس ٻيلي تي لاٽَ؛
منڊلَ ٿيا مَڪرانَ تي، گوڙن جا گڙگاٽَ؛
ڪَڪَرن مٿان ڪيچ جي، ڦڙڪِي کاڌا ڦاٽ؛
وري ورتَئون واٽَ، سچل سائي سنڌ جي
سچلَ سائِي سنڌ جي، وري ورتائون واٽَ؛
جُهڙ ڦڙ جهُلي آئِي، جهٽِڪو ڏيئِي جهاٽَ؛
وسِي پيا وڏَ ڦڙا، گهيڙ پُسائي گهاٽَ؛
لاٿِي اڃ اُساٽَ، سارنگ سنگهارنَ
سچل سائين جو ديس ۽ ماروئڙن سان اهو محبت سندو پيچ اڄ به ڳنڍيل آهي، جنهن کي ياد ڪندي ڏکائتي سنڌ جي سکائتي ٿيڻ لاءِ اسان سچل سائين جي هي دعا وري وري ورجايون ٿا :
والي وسائيج، درد منديءَ جو ديس؛
پِرين مون پرديس، اُٺِي اِيندم اُوڏڙا!
