سنڌو درياهه جنهن کي سنڌ جي زندگي جو سرچشمو سڏيو وڃي ٿو، تي پنجاب طرفان غيرقانوني طور 6 نون ڪينالن جو منصوبو نه رڳو سنڌ جي زراعت، ماحول ۽ پاڻي جي ورڇ تي اثر انداز ٿيندو، پر هن عمل سان سنڌ جي تاريخي حقن تي به ضرب لڳندي. اها سازش سنڌ جي قدرتي وسيلن تي قبضو ڪرڻ جي ڪوشش سمجهي وڃي ٿي، جنهن ۾ سنڌ جا سياسي، قومي ۽ عوامي حلقا پنهنجي ذميواري نڀائڻ ۾ ناڪام نظر اچي رهيا آهن.
سنڌو درياهه تي پنجاب طرفان ڪينالن جو منصوبو
پنجاب طرفان سنڌو درياهه تي 6 نون ڪينالن جي کوٽائي جو منصوبو ٺاهي، ان تي عمل ڪرڻ هڪ انتهائي حساس ۽ سنجيده مسئلو آهي. سنڌو دريا، جيڪو پاڪستان جي پاڻيءَ جو وڏو ذريعو آهي، تي اڳ ۾ ئي پنجاب طرفان پاڻيءَ جي ورڇ بابت ڪيترائي اعتراض سامهون اچي چڪا آهن. سنڌو درياهه جي پاڻي تي سنڌ جو حق تاريخي ۽ قانوني طور تسليم ٿيل آهي، جيڪو 1991ع جي واٽر اڪارڊ ذريعي واضح ڪيو ويو هو. ان معاهدي تحت سنڌ ۽ پنجاب سميت ٻين صوبن ۾ پاڻي جي ورڇ لاءِ واضح قانون طئي ڪيا ويا هئا، جن کي نظرانداز ڪري نوان ڪينال ٺاهڻ غيرقانوني ۽ غيرآئيني آهي.
پنجاب طرفان هن منصوبي جي مڪمل ٿيڻ سان سنڌو دريا جو وهڪرو وڌيڪ گهٽجندو، جنهن سان نه صرف سنڌ ۾ زرعي زمين بنجر بڻجي ويندي، پر ماڻهن جي پيئڻ جي پاڻي جي کوٽ به پيدا ٿي ويندي. پاڻيءَ جي کوٽ سنڌ جي زراعت تي تمام گهڻو اثرانداز ٿيندي، جتي اڳ ۾ ئي ڪيترائي علائقا پاڻيءَ جي کوٽ جو شڪار آهن. اهڙي صورتحال ۾ هن منصوبي سان سنڌ جي معيشت تي به وڏو اثر پوندو، ڇو ته سنڌ جي معيشت جو گهڻو دارومدار زراعت تي آهي. پنجاب پاران پاڻي تي قبضي جا تاريخي پس منظر پنجاب ۽ سنڌ وچ ۾ پاڻيءَ جي ورڇ جو تڪرار ڪو نئون ناهي. پنجاب پنهنجي آبادي ۽ زرعي ضرورتن کي جواز بڻائيندي، سدائين سنڌو دريا جو وڏو حصو پنهنجي زمينن لاءِ استعمال ڪيو آهي، جڏهن ته سنڌ کي ان جا تاريخي حق گهٽ ملندا رهيا آهن. پاڻيءَ جي ورڇ ۾ زيادتي نه صرف زراعت تي اثرانداز ٿي آهي، پر سنڌ جي زنده دلي ۽ ماحول تي به اثر ڇڏيا آهن.
پنجاب ۾ مختلف وقتن تي نوان ڪينال اڏڻ جا منصوبا ۽ انهن تي عمل ڪرڻ سنڌ جي لاءِ وڏو خطرو رهيو آهي. هن منصوبي سان سنڌو دريا جو وهڪرو پنجاب طرف وڃڻ سان نه صرف سنڌ جي زرعي زمينون متاثر ٿينديون، پر سيم ۽ ٿور جو مسئلو به وڌيڪ سنگين ٿي ويندو. ان سان گڏوگڏ، ماحوليات تي پڻ خطرناڪ اثر پوندا.
پ پ، قومپرست ڌريون ۽ عوام جي خاموشي پنجاب نون ڪينالن جو منصوبو ٺهڻ ۽ ان تي عمل شروع ٿيڻ تي سنڌ ۾ ڪنهن به وڏي سياسي يا عوامي ردعمل جو نه ڏسڻ مليو آهي. خاص طور تي، پيپلز پارٽي، جيڪا سنڌ ۾ حڪمراني ڪري رهي آهي، ان جي خاموشي سنڌ جي شعور تي وڏو سوال پيدا ڪري ٿي. پيپلز پارٽي کي سنڌ جي عوام جي حقن ۽ وسيلن جي حفاظت لاءِ ڪم ڪرڻو هو، پر ان معاملي تي سندن خاموشي واضع ڪري ٿي ته ڪيئن حڪمران ڌريون سنڌ جي وسيلن تي ٿيندڙ قبضن ۾ ڀاڱي ڀائيوار بڻجي ويون آهن.
قومپرست ڌريون، جيڪي سدائين سنڌ جي حقن ۽ وسيلن جي حفاظت لاءِ آواز اٿارينديون رهيون آهن، اهي پڻ هن معاملي تي ڪنهن وڏي سطح تي آواز اٿارڻ ۾ ناڪام رهيون آهن. ائين لڳي ٿو ته قومپرست ڌريون به ڪنهن خاص سياسي مفادن ۽ معاملي کي نظرانداز ڪرڻ واري پاليسي اختيار ڪري رهيون آهن، جيڪا سنڌ لاءِ نقصانڪار ثابت ٿي سگهي ٿي.
سنڌ جي عوامي شعور جو اهم ڪردار
سنڌ جي تاريخ ۾ هر وقت سنڌ جي وسيلن ۽ حقن تي ٿيندڙ زيادتين خلاف عوامي ردعمل ڏٺو ويو آهي. سنڌ جي عوام، تاريخي طور، هر اهڙي عمل جي خلاف سخت احتجاج ڪيو آهي. پر هن ڀيري عوامي شعور به ڪنهن وڏي احتجاج يا مزاحمت ڪرڻ ۾ ناڪام رهيو آهي، جيڪا هڪ انتهائي خطرناڪ صورتحال آهي.
سنڌ جي زراعت، معيشت ۽ عوامي زندگي لاءِ پاڻي اهميت رکي ٿو، ۽ جيڪڏهن سنڌو دريا جو وهڪرو وڌيڪ گهٽجي ويو، ته نه رڳو سنڌ جي معيشت تي اثر پوندو، پر ماڻهن جي روزمره جي زندگي پڻ متاثر ٿيندي. اها صورتحال سنڌ کي بنجر بڻائڻ جي سازش سان ڀيٽي وڃي ٿي، جنهن ۾ پنجاب طرفان پاڻي تي قبضي جون ڪوششون آهن. سنڌي عوام کي پنهنجي وسيلن جي حفاظت لاءِ هاڻي جاڳڻو پوندو، ڇو ته جيڪڏهن اهي هن معاملي تي خاموش رهيا ته ايندڙ نسلن لاءِ وڏا مسئلا پيدا ٿيندا.
مستقبل جي لاءِ ڪيئن قدم کنيا وڃن؟
پنجاب طرفان نون ڪينالن جي منصوبي تي عمل ٿيڻ هڪ انتهائي اهم ۽ حساس مسئلو آهي، جنهن تي نه صرف سنڌ جي سياسي جماعتن کي پر عوام کي پڻ گڏجي قدم کڻڻو پوندو. سنڌ جي زراعت ۽ ماحوليات کي بچائڻ لاءِ قانوني ۽ آئيني جنگ وڙهڻ جي ضرورت آهي، جنهن ۾ واٽر اڪارڊ 1991ع تي سختي سان عمل ڪرائڻ ۽ پاڻيءَ جي ورڇ بابت واضح اصول طئي ڪرڻ جي ضرورت آهي.ان کان سواءِ، سنڌ ۾ عوامي سطح تي جاڳرتا مهم هلائڻ ۽ پاڻيءَ جي حقن بابت ماڻهن کي آگاهي ڏيڻ ضروري آهي. سياسي جماعتن کي پنهنجي سياسي مفادن کان هٽي ڪري سنڌ جي حقن ۽ وسيلن جي حفاظت لاءِ گڏجي ڪم ڪرڻو پوندو.جيڪڏهن سنڌ جي اڳواڻن ۽ عوام هن اهم مسئلي تي خاموش رهندي رهي ته اها سنڌ کي بنجر بڻائڻ جي سازش ۾ برابر جي ڀائيوار ثابت ٿيندي.
