بين الاقوامي پئسا ڏيندڙ اداري آءِ ايم ايف چيو آهي ته بنگلاديش جي پرڏيهي مٽاسٽا جي ذخيرن جو اندازو لڳائڻ صحيح ناهي. آءِ ايم ايف جنهن طريقي سان حساب گهري رهيو آهي، ان مطابق ملڪ جا موجوده ذخيرا 26 ارب ڊالر آهن. بنگلاديش بئنڪ جي گورنر عبدالرئوف طلقدار گذريل سال 9 نومبر تي آءِ ايم ايف جي نمائندن سان ملاقات کانپوءِ ٻڌايو ته ملڪ هن وقت 34.3 بلين ڊالرن جا پرڏيهي مٽا سٽا جا ذخيرا آهن. ان مان 8 ارب ڊالرن جي گھٽائڻ کان پوءِ باقي رقم خالص پرڏيهي مٽا سٽا جا ذخيرا آهن. ان حوالي سان خالص ذخيرن جو انگ 26.3 بلين ڊالر آهي. پريس ڪانفرنس ڪندي هن چيو ته آءِ ايم ايف چيو آهي ته ملڪ جا پرڏيهي مٽا سٽا جا ذخيرا مجموعي بدران نيٽ ۾ ڏيکاريا وڃن. اسان کي ان تي ڪو اعتراض ناهي. پرڏيهي مٽا سٽا جي ذخيرن جو اندازو ڪيئن لڳايو ويو؟ دنيا جي سڀني ملڪن ۾ مرڪزي بئنڪ وٽ رکيل پرڏيهي مٽاسٽا جي ذخيرن کي ملڪ جو خالص Reserve سمجهيو ويندو آهي. پر بنگلاديش ۾ هن وقت تائين ذخيرن کي خالص ذخيرن جي حساب سان شمار ڪيو ويندو آهي ۽ گڏوگڏ مختلف شين ۾ لڳل ڊالر يا ذخيرن مان قرض ورتو ويندو آهي.
بنگلاديش بئنڪ جي تازي انگن اکرن موجب ملڪ ۾ پرڏيهي مٽاسٽا جا ذخيرا 34.23 بلين ڊالر آهن. آءِ ايم ايف ان تي اعتراض ڪندي چيو ته عالمي قانون موجب بنگلاديش بينڪ کي اها رقم ظاهر ڪرڻ گهرجي جيڪا هن استعمال ڪئي آهي. ٻي صورت ۾، رزرو جي مسئلي تي صحيح پيغام نه موڪليو ويندو. بي بي سي بنگلاديش سان ڳالهائيندي، بنگلاديش بينڪ جي ترجمان ابوالڪلام آزاد چيو ته، "اسان مجموعي ۽ خالص اڪائونٽ ٻنهي کي رکون ٿا. پر ذخيرا مجموعي طور ڏيکاريا ويا. هاڻي لاڳاپيل ادارا ان کي خالص ذخيرا ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهن. اهو عمل هن وقت جاري آهي. صحافين سان ڳالهائيندي، بنگلاديش بينڪ جي گورنر چيو ته "اسان مختلف شين ۾ اٽڪل 8 بلين ڊالر جي سيڙپڪاري ڪئي آهي. ان گهٽتائي کانپوءِ خالص ذخيرا 26.3 بلين ڊالر ٿي ويندا. يمن ايڪسپورٽ ڊولپمينٽ فنڊ (EDF) ۾ 600 ملين ڊالر شامل آهن برآمد ڪندڙن کي غير ملڪي ڪرنسي قرضن تائين رسائي حاصل ڪرڻ لاءِ مختلف شين جي برآمدات کي آسان ڪرڻ لاءِ، ماحول دوست صنعتن ۾ سيڙپڪاري ڪرڻ لاءِ. قائم ڪيل گرين ٽرانسفارميشن فنڊ GTF ۾ 200 ملين ڊالر، ڊگهي مدي واري مالياتي فنڊ مان 3.5 ملين ڊالر سهولت پڻ بنگلاديش جي مجموعي پرڏيهي مٽاسٽا جي ذخيرن جي حصي طور ڏيکاريل آهي. گورنر چيو ته آءِ وي ايف تحت 120 ڏينهن لاءِ قرض ڏيون ٿا. توهان ان کي واپس وٺي سگهو ٿا جڏهن توهان چاهيو آگسٽ 2021 ۾، سري لنڪا کي اقتصادي بحران کي منهن ڏيڻ لاء بنگلاديش ريزرو کان 200 ملين ڊالر جو قرض ڏنو ويو. ان کان اڳ مسلسل ٽن مهينن جي قسطن ۾ واپس ڏيڻ جي ڳالهه ڪئي وئي هئي. پر بعد ۾ هن مهلت کي وڌايو ويو. ان بابت هن چيو ته اسان سريلنڪا کي ڏنل 200 ملين ڊالرن جو قرض واپس ڪرڻ لاءِ ڪم ڪري رهيا آهيون. سريلنڪا جي گورنر سان ملاقات ٿي آهي. هن اهو قرض واپس ڪرڻ جو يقين ڏياريو آهي. پر سيڙپڪاري فنڊ يا قرض جي رقم جي عدم ادائيگي جي ڪري، بنگلاديش جا ذخيرا 26.3 بلين تي رهندا. 26 ارب ڊالرن جي رزرو جو مطلب ڇا آهي؟ برآمدات ۽ ترسيلون بنگلاديش لاءِ پرڏيهي مٽاسٽا جو مکيه ذريعو آهن. پر گذريل آڪٽوبر کان وٺي، ٻنهي جي آمدني گهٽجي وئي آهي. آڪٽوبر ۾، 164.70 ڪروڙ ڊالر جو پرڏيهي مٽا سٽا جي ذريعي ملڪ ۾ آيو، جيڪو گذريل هڪ اڌ سالن ۾ سڀ کان گهٽ آهي. ان سان گڏ، گذريل سال جي ساڳئي عرصي جي مقابلي ۾، برآمداتي آمدني پڻ 7.85 سيڪڙو گهٽتائي سان 4.35 بلين ڊالر ٿي وئي. جنهن سبب ادائگي جي توازن جو خسارو وڌي ويو آهي. بنگلاديش بئنڪ جي تازي انگن اکرن موجب جولاءِ کان سيپٽمبر جي ٽن مهينن دوران پرڏيهي ٽرانزيڪشن جو موجوده واپاري توازن خسارو 36.1 ملين ڊالر رهيو. يعني 3.61 بلين ڊالرن جو سامان ايڪسپورٽ ڪيو ويو پر مجموعي واپار جو خسارو 7.55 بلين ڊالر تائين پهچي ويو آهي. يعني بنگلاديش جي برآمدات ۽ ترسيل ان عرصي دوران 1180 ملين ڊالر ڪمايا. پر درآمدات ۽ پرڏيهي مٽاسٽا تي خرچ جو ڪل رقم 1935 ڪروڙ رپيا هو. يعني مجموعي طور تي واپار جو خسارو مسلسل وڌي رهيو آهي. مالي سال 2022-2023 جي شروعات 18.70 بلين ڊالر جي ادائيگي جي خساري جي وڏي توازن سان ٿي. بهرحال، اهو خسارو جزوي طور پرڏيهي قرضن ۽ مالي مدد حاصل ڪرڻ ۽ درآمدي خرچن ۾ گهٽتائيءَ سان پورو ٿئي ٿو. پر جيئن ته بنگلاديش جو واپاري خسارو وڌندو پيو وڃي، اقتصاديات کي ان خساري کي پورو ڪرڻ جو ڪو به امڪان نظر نٿو اچي. بنگلاديش جي قومي پارليامينٽ ۾، وزير اعظم شيخ حسينه 6 نومبر تي چيو هو، "اسان وٽ موجود ذخيرن جي رقم سان گهٽ ۾ گهٽ پنجن مهينن جي درآمدي خرچن کي ادا ڪرڻ ممڪن آهي.” پر برآمدات ۽ ترسيل مان آمدنيءَ ۾ گهٽتائي سبب موجوده واپاري خسارو وڌي رهيو آهي. ان نقصان کي پورو ڪرڻ لاءِ بنگلاديش جي ذخيرن کي هر مهيني 833 ملين ڊالرن جي گھٽتائي ڏني پئي وڃي. اقتصاديات وارا ان بابت پريشان آهن. اقتصاديات جي ماهر ۽ محقق غلام معظم جو چوڻ آهي ته درآمدي خرچن جي مقابلي ۾ برآمدي آمدني ۽ ترسيل ۾ واڌ نه پر گهٽجي رهي آهي، جنهن سان اهو خال وڌي رهيو آهي. ان جي تلافي ڪرڻ لاءِ فنڊز جي ذخيرن مان مهيا ڪرڻ گهرجن. پر هي فرق مسلسل وڌي رهيو آهي.
بنگلاديش جي حڪومت ان خساري کي پورو ڪرڻ لاءِ آءِ ايم ايف کان قرض وٺي رهي آهي. پر بنگلاديش جو واپاري خسارو جنهن سطح تي پهچي چڪو آهي، ان کي ان قرض سان به پورو ڪرڻ ممڪن نه آهي. اهو ئي سبب آهي ته آءِ ايم ايف هن خساري کي منهن ڏيڻ لاءِ ڪجهه سڌارا تجويز ڪيا آهن. انهن ۾ شامل آهن آمدني ۽ ٽيڪسيشن کي بهتر ڪرڻ، هڪ منطقي خرچن جي نظام کي ترقي ڪرڻ، ۽ جديد مٽا سٽا جي شرح پاليسي کي ترقي ڪرڻ آهي. هوڏانهن تعجب ڏيندڙ ڳالهه هيءَ آهي ته پاڪستان ۽ افغانستان جي پرڏيهي مٽاسٽا جي ذخيرن ۾ رڳو هڪ ارب ڊالر جو فرق آهي. رپورٽ موجب اسٽيٽ بئنڪ آف پاڪستان وٽ 8 ارب 80 ڪروڙ ڊالرز جا پرڏيهي مٽا سٽا جا ذخيرا موجود آهن جڏهن ته اسٽيٽ بئنڪ آف افغانستان وٽ 8 ارب 50 ڪروڙ ڊالرن جا پرڏيهي مٽا سٽا جا ذخيرا آهن. رپورٽ ۾ چيو ويو آهي ته هڪ آمريڪي ڊالر 79 افغانين ۽ 151 پاڪستاني رپين جي برابر ٿي ويو آهي. رپئي جي قدر ۾ مسلسل گهٽتائي ۽ ڊالر جي اونچي اڏام جو سلسلو جاري آهي ۽ اڄ هڪ ڀيرو ٻيهر انٽر اوپن مارڪيٽ ۾ ڊالر 278 رپيا مهانگو ٿي ويو آهي.
پاڪستاني رپيو سريلنڪا کانپوءِ ڏکڻ ايشيا جي سستي ڪرنسي بڻجي وئي آهي. رپورٽ موجب نيپال جا پرڏيهي مٽا سٽا جا ذخيرا 9 ارب ڊالرز جڏهن ته بنگلاديش جا پرڏيهي مٽا سٽا جا ذخيرا 32 ارب ڊالر آهن، جيڪي پاڪستان جي پرڏيهي مٽاسٽا جي ذخيرن کان ٻيڻا آهن. هن وقت پاڪستان ۾ پرڏيهي مٽاسٽا جا ذخيرا صرف 14 ارب ڊالر رهجي ويا آهن. جڏهن ته افغانستان تيزيءَ سان معاشي ترقي ڪري رهيو آهي ان جو اهم سبب افغانستان ۾ رشوت ۽ ڪرپشن زيرو آهي ۽ افغانستان جو آرمي چيف بازار مان خريداري ڪندي ڏٺو وڃي ٿو. افغانستان ۾ سرڪاري آفيسن ۾ ڪنهن وڏي ليڊر جي تصوير جي جاءِ تي ڪلاشن ڪوف ٽنگيل نظر ايندي ڏسجي ٿي ان ڪلاشن ڪوف جو ڪرپٽ ۽ ڪرپشن ڪندڙن لاءِ هڪ وڏو پيغام آهي ته جيڪو به غلط ڪم ڪندو، ڪرپشن ڪندو ان کي ان ئي ڪلاشن ڪوف سان برسٽ هڻي ختم ڪيو ويندو. اسلامي قانون جي هجڻ سان افغانستان تيزيءَ سان معاشي ترقي ڪري رهيو آهي اهو ڏينهن پري ناهي جڏهن پاڪستان جي افرادي قوت افغانستان روزگار لاءِ ويندي.
