ڇا اسان پنهنجي عوام ۽ معيشت تي موسمياتي تبديلين جي ڪري ٿيل ۽ ٿيندڙ نقصان کي گهٽائڻ جو ڪو لاڳيتو منصوبو يا ڪا ڊگهي پلاننگ ڪري سگهون ٿا، يا ڪري رهيا آهيون؟ ڇا اسان جا ڊزاسٽر مينيجمينٽ جهڙا ادارا ڪجھه ڪري سگهڻ واري ڪا ڳالهه ڪري سگهن ٿا؟ يا اسان ماضيءَ جي سبقن مان ڪجھه هڙ به حاصل ڪري سگهون ٿا؟ ڇو ته گذريل اونهاري ۾ آيل ٻوڏن جي ڪري ٿيل جاني ۽ مالي نقصان اسان جي اقتصادي رٿابندي ۽ معاشي منصوبابندي جو هڪ بيڪار بنياد وڌو، يا ائين چئون ته انهن ٻوڏن ماڻهن جي روزگار جا ذريعا ختم ڪيا ۽ بدحال معاشيات جا انديشا وڌايا ۽ ترقي جا سڀ آثار ئي ٻوڙي ڇڏيا جو ماڻهن جو جٿي الهھ تلھه لڙهي ويو اتي انهن جي روزگار ۽ ڪماين جا وسيلا ۽ ذريعا به جهڪا ٿيندا رهيا ۽ هلندي هلندي مورڳو ئي ختم ٿي ويا.
اسان ڄاڻون ٿا ته چوماسي پنهنجو ”اسپيل“ ۽ عرصو تبديل ڪري ڇڏيو آهي. برسات جا وقت به تبديل ٿي ويا آهن، بارشن جا هنڌ ۽ مقدار به اڻ ڪٿيل ٿي پيا آهن، جٿي بارشون ٿين ٿيون اتي ان اندازي ۽ ڪٿَ کان وڌيڪ پئجي ٿيون وڃن يا هڪ لحاظ کان اهو سڀ وڌيڪ غيرمتوقع ٿي ويو آهي ته جٿي سوڪهڙو هوندو هيو اتي اتي بارشون ٿي رهيون آهن. 2022 ۾ اسان ڏٺو ته ميداني علائقن ۾ ٻوڏن دريائن جي ٻوڏ کان وڌيڪ تباهي آندي. وري سال 2023 ۽ 2024 ۾ به اڻ ڪٿيل بارشون وسي پيون جن ڪي پي ۽ بلوچستان جي گوادر جهڙن علائقن ۾ تباهيون آنديون. جڏهن ته مارچ جي شروعات ۾ ڳڙي واريون بارشون ۽ گوادر جي علائقن ۾ ٻوڏن ۽ ڪي پي جي علائقن جي ماڻهن جا جاني ۽ مالي نقصان ان ڳالهه جا انديشا آهن ته هيل به ماڻهن جا حال بدحال ئي هوندا. ان ڪري 2024 جي سال ايندڙ بارشن جي لاءِ ڪجھه اهم احتياط ۽ قدم کڻڻ جي ضرورت آهي. موسم اسان کي هڪ موقعو ۽ وٿي فراهم ٿي ڪري ته اسان جي ٻوڏ جي دستورن ۽ تبديل ٿيندڙ ”اسپيل“ کي ٻيهر سمجهون ڇو ته ان رفتار سان ٿيندڙ بارشون ترقياتي منصوبابندين جي بنيادن کي لوڙهي ۽ تباھ ڪري سگهن ٿيون.
2022 ۾ اسان آبهوا جي ٽن خطرن جي باري ۾ ڏٺو، مثال هڪ ته ڪنهن به وقت بارش ٿي سگهي ٿي ۽ وري ٻيهر ٿي سگهي ٿي، پر ساڳئي ترتيب ۾ نه. پهريون ته غيرمعمولي تيز برساتن جي حد تبديل ٿي وئي آهي ۽ ايندڙ ٻوڏ جي تياري لاءِ اعتماد جوڳي منصوبابندي جا گهربل اپاءَ ۽ اوزار موجود ناهن، سال 2022 جي موسمياتي تبديليءَ پاڪستاني تاريخ ۾ هڪ وڏي تباهي آندي، جنهن گرمي جي لهرن ۽ برفاني طوفانن جي گڏيل اثرن ۽ انفراسٽرڪچر کي ڌوئي ڇڏيو، گلگت بلتستان کي ملڪي تاريخ جو هڪ نئون سيلابي مرڪز بڻجي پيو. بارشون پنهنجي روايتي رستي تي هلڻ بدران هندستاني گجرات ۽ راجسٿان کان سڌو اپر سنڌ ۾ پهتيون. اسان ڏٺو ته غير دريائي ٻوڏ سنڌ جي وڏي حصي تي بدترين ٻوڏ جو سبب بڻي. اسان ڏٺو ته برساتون جيڪي ساحلي علائقن ۾ شروع ٿيون، اهي ڪراچي ۾ شهري ٻوڏ جو سبب بڻيون، جن انفراسٽرڪچر کي تباھ ڪري ڇڏيو، اسان ڏٺو ته ٻوڏ جو پاڻي ڪوه سليمان کي پار ڪري ڏکڻ پنجاب ۽ کيرٿر جي حد تائين فصلن، گهرن ۽ انفراسٽرڪچر کي تباھ ڪيو. ڪي پي ڪي ۾ نوشهره جي اپ اسٽريم ۾ بادل ڦاٽڻ سبب دريائن ۾ ٻوڏ اچي وئي، جڏهن ته منگلا ۽ تربيلا ڊيم به ڀرجي ويا ۽ پنجاب جي اڪثر علائقن ۾ سنڌوءَ سان گڏ تيز برسات سان گڏ ٻوڏ رڪارڊ ڪئي وئي. ان وقت پاڪستان نيشنل فلڊ پروٽيڪشن پلان-4 تحت 800 بلين رپين کان وڌيڪ جي سيڙپڪاري جي منصوبابندي ڪري رهيو هو، جنهن جو تصور 2010 جي دريائي ٻوڏ کانپوءِ ڪيو ويو هيو.
موسمياتي ماهرن ۽ پاليسي سازن اها ڳالهه بانور ڪرائين ٿا ته پاڪستان دنيا جي سڀني ملڪن کان وڌيڪ ڪمزور ملڪ آهي، تنهن ڪري ڪجھه به نه ٿو ڪري سگهجي ۽ اسان هڪ مستقل عدم تحفظ جي حالت ۾ رهڻ لاءِ تيار آهيون يا موسمن هٿان برباد ٿيڻ وارا آهيون، ڇو ته باربار آفتن جو اچڻ هر دفعي هڪ نئين مصيبت کي منهن ٿو ڏئي. عالمي مالياتي، نون قرضن تي اميدون رکڻ يا محدود مالياتي وسعت جي پويان لڪڻ بدران، پاڪستان کي گهرجي ته ماحولياتي تبديلي ۽ ترقي کي هڪ ئي سڪي جا ٻه پاسا سمجهي. سڀ ترقياتي منصوبا ۽ سيڙپڪاري ڪجھه پراڻن طريقن کي تبديل ڪندي هڪ نئين حڪمت عملي کي هٿي ڏئي. عام طور تي بهتر حڪومتون اسان کي آفتن جي خطري جي منصوبابندي ۽ موسمياتي لچڪ جي لاءِ بااختيار بڻائڻ جي قابل بڻائين ٿيون. پاڪستان ۾ جمهوريت جي منتقلي جي باوجود، پاليسي سازي مرڪز کان به مٿانهين ٿيندي رهي ٿي.
سمورا فيصلا وفاقي يا صوبائي سطح تي ڪيا ويندا آهن. مقامي حڪومتون اڃان تائين ڀروسي لائق ناهن رهيون يا انهن کي ڪميونٽي جي اڳواڻي ۾ ترقي يا انهن جي موافقت جا منصوبا شروع ڪرڻ جي ذميواري نه ٿي ڏني سگهجي. انهن جا ڪم صوبائي ۽ قومي اسيمبليءَ جا ميمبر سنڀالي وٺندا آهن، جنهن تحت حڪومتون پنهنجي من پسند ميمبرن جا منصوبا منظور ڪنديون آهن. انهن مان اڪثر اسڪيمون اشرافيا جي قبضي کي ظاهر ڪن ٿيون ۽ هڪ ٻئي سان يا قومي صوبائي ترجيحن سان جڙيل نه آهن. اهي گهٽ ۾ گهٽ ڪنهن مقامي يا زونل ڊولپمينٽ پلاننگ جو حصو هوندا آهن، پر اڪثر پروجيڪٽ جي منظوري، خريداري ۽ مڪمل ٿيڻ جي سرٽيفڪيٽ تائين سڀني مرحلن تي غير شفاف ۽ فضول ٽرانزيڪشن کي ظاهر ڪن ٿا. اهي اڪثر ڪري حڪومت جي تبديلي کانپوءِ سالن تائين نامڪمل رهجي ويا آهن. ان افسوسناڪ عمل جي شروعات جنرل ضياءُالحق ڪئي، جنهن غير جماعتي بنيادن تي چونڊيل پارليامينٽ جي ميمبرن کي ڪنٽرول ڪرڻ لاءِ ڪجھه غيرضروري شين جي ڇنڊ ڇاڻ ڪئي. پيپلزپارٽي، مسلم ليگ نون ۽ پي ٽي آءِ جي ايندڙ حڪومتن انهن ”ترقياتي“ اسڪيمن سان وفاداريون خريد ڪرڻ جو سلسلو جاري رکنديون.
مقامي انفراسٽرڪچر ۾ سيڙپڪاري جو هي نمونو مڪمل طور تي بي ترتيب ۽ ناقابل پيداوار آهي. مصالحت ۽ موافقت ۾ حصو وٺڻ کان پري آهي، توڻي جو پاڪستان جي ٻهراڙيءَ ۽ شهري علائقن ۾ موسمي تبديليءَ ۾ اضافو ٿيو آهي. ان ڪري پاليسي جي منصوبا بندي ڪميونٽي جي سطح تي موسمياتي لچڪ فراهم نه ٿي ڪري سگهي. 1990 واري ڏهاڪي جي شروعات کان وٺي مسلسل سياسي حڪومتون پاليسيون رٿابندي ۽ وسيلن جي ورهاست کي جمهوري بڻائڻ ۾ ناڪام رهيون آهن. ناڪاري انفراسٽرڪچر ۾ سيڙپڪاري اسان جي مستقبل کي موسمي خطرن ۽ آفتن جي حوالي ڪري ٿي ڇڏي. نقد رقم جي ادائگي، عالمي قرض ڏيڻ يا فنانسنگ جو ڪوبه تعداد ”مڪينزم“ تبديل نٿو ڪري سگھي. ٻين پاليسي پلاننگ دستاويزن، دستوري گڏجاڻين، خريداري ۽ تعميراتي معيارن تي نظرثاني ڪرڻ وارين ڳالهين، ميگا پروجيڪٽ جي اڳواڻي ڪرڻ کان پري رهڻ ۽ پلاننگ ڪميشن مقامي سطح جي اسڪيمن ۽ منصوبن کي منظم ڪرڻ ۾ پنهنجو ڪردار گهٽائي ڇڏيو آهي. تعجب جي ڳالهه آهي ته ان ۾ گهٽ ۾ گهٽ 1260 نامڪمل عوامي شعبي جي ترقياتي منصوبن جو هڪ اندازي مطابق قيمت 6.2 ٽريلين رپيا آهن. نتيجو هڪ لچڪ پيدا ڪرڻ بجاءِ، هن ملڪ کي خرابيءَ جي يادگارن سان ڀريو پيو آهي، غير مستحڪم، غير محفوظ هائوسنگ ۽ ٻين انفراسٽرڪچر ۾ اضافو ڪيو آهي. ظاهر آهي ته ٻوڏ ۾ سرڪاري شعبي جا ڪيترائي منصوبا خطري ۾ پئجي ويا آهن. جيئن ته منصوبابندي ڪميشن وٽ ڪو به رهنمائي ڪندڙ دستاويز موجود نه آهن ته جيئن ان جي پورٽ کي صاف ڪرڻ لاءِ پبلڪ سيڪٽر جي ڊولپمينٽ پروگرامن تي پابندي آهي هڪ ٻه ڳالهه ته هر هڪ جي موافقت ۽ گھٽتائي جي فائدن جي سطح کي ماپڻ لاءِ اوزار اپنائڻ لاءِ پبلڪ سيڪٽر پراجيڪٽ، ان جي سائيز يا شعبي جي لحاظ کان ۽ سڀني کي التوا ۾ رکيل 1260 منصوبن جو 6.2 ٽريلر جي قيمت کي يقيني بڻائڻ لاءِ ماحولياتي آڊٽ کي يقيني بڻايو وڃي ته اهي موسمياتي موافقت ۽ گھٽتائي ۾ حصو وٺن ۽ موسمياتي نقصان نه 2022 ۾ پاڪستان موسمياتي تبديلي جي اثر جو پوسٽر چائلڊ هو، ڇو ته پنهنجي گھر کي سٺي ترتيب ڏيڻ اسان کي عالمي موسمياتي چيمپئن بڻائي سگھي ٿو.
