اڄ 10 ڊسمبر انساني حقن جو عالمي ڏينهن آهي. اها ڪيڏي نه حيرت جي ڳالهه آهي ته هر سال ان ڏينهن جي اهميت ۽ ضرورت گذريل سال کان وڌيڪ محسوس ٿيندي آهي ڇو ته انساني حقن جي صورتحال بهتر ٿيڻ بجاءِ هر سال خراب کان خراب ئي ٿيندي رهي ٿي.10 ڊسمبر 1948ع تي انساني حقن جو هڪ پڌرنامو نروار ٿيو. اها تاريخي دستاويز انساني سماج جي سڀ کان وڏي اخلاقي فتح هئي، جنهن پهريون ڀيرو واضح ڪيو ته حق ڪنهن حڪومت يا بادشاهه جي بخشش نه، پر هر انسان جو جنم سان گڏ ملندڙ ۽ غيرمنتقليو حق آهي. ان ڏينهن کي هر سال ملهائڻ جو مقصد رڳو تقريرون ڪرڻ يا سيمينار ڪرڻ نه آهي، پر انسان کي اهو احساس ڏيارڻ آهي ته جيڪڏهن انصاف، آزادي ۽ برابري جا اصول حڪومتي پاليسين، معاشرتي رويي ۽ فرد جي سوچ ۾ زنده نه رهيا ته پوءِ دنيا جي هر ترقي، هر سائنس ۽ هر ٽيڪنالاجي بي معنيٰ ٿي ويندي. انساني حقن جي عالمي ڏينهن جو تصور انسان کي پنهنجي اندر جهاتي پائڻ جي دعوت ڏئي ٿو ــ ته ڇا اسان واقعي هڪ اهڙي دنيا ڏانهن وڌي رهيا آهيون جتي هر فرد کي هڪ انسان طور تسليم ڪيو وڃي ٿو؟ يا اسان جي ترقي جا وڏا نعرا، اسان جي سماجي روين جي تلخ حقيقتن ۾ گم ٿي ويا آهن؟
دنيا جي مجموعي صورتحال تي نظر وجهبي ته اها تلخي وڌيڪ واضح ٿي بيهي ٿي. هڪ پاسي انسان چنڊ تي ته ٻئي پاسي انسان پنهنجي ئي شهر ۾ محفوظ ناهي؛ هڪ پاسي سائنس حدن کي ٽپي رهي آهي، ٻئي پاسي انسان ذاتي مفادن لاءِ انسان جي زندگي جو قدر به ٺڪرائي بيٺو آهي. شام جي تباهه ٿيندڙ شهرن کان وٺي فلسطين جي زخمي ڌرتي تائين، يمن ۽ سوڊان جي بک ۽ جنگ جي ماريل آبادي کان وٺي هر هنڌ انساني حقن جي ڀڃڪڙي روزاني زندگيءَ جو حصو بڻيل آهي. هيءَ دنيا جيڪا پاڻ کي مهذب چوندي ناهي ٿڪبي، ان ۾ اڃا تائين بيگناهه انسانن جو رت عالمي سياست جي سوديبازي ۾ قيمت مقرر ڪري ٿو. اهو منظر ٻڌائي ٿو ته 10 ڊسمبر جو ڏينهن ڪنهن ڪتابي ياد جو نومولود نه، پر هڪ دائمي ضرورت آهي، جيڪا انسانيت کي پنهنجو محاسب ڪرڻ تي مجبور ڪري ٿي.
اڄ جڏهن معاشي نابرابري پنهنجي بلند ترين سطح تي بيٺي آهي، جتي ڪجهه ماڻهن وٽ طاقت ۽ دولت جو اهڙو ڳاڙهو ڍير آهي، جيڪو پهاڙن سان مقابلو ڪري، جڏهن ته لکين ماڻهو بنيادي صحت، تعليم ۽ روزگار کان محروم آهن، تڏهن انساني حقن جي ڳالهه ڪرڻ ڪنهن خطي ۾ خيالي، ته ٻين ۾ خطري جي ڳالهه ٿي وڃي ٿي. معاشي ناانصافي رڳو اقتصادي مسلو نه پر انساني حقن جي بنيادي ڀڃڪڙي آهي، ڇاڪاڻ ته زندگيءَ جا حق رڳو زندگيون نه پر جيئڻ لائق زندگيون گهرين ٿا. جڏهن ٻار صاف پاڻي نه ملڻ سبب مرن، جڏهن مائون دوا جي کوٽ سبب اسپتالن جي در تي ساھ وڃائي ڇڏين، جڏهن نوجوان ڊپريشن ۽ بي روزگاري جي باهه ۾ ساڄن، تڏهن معاشرو ترقيءَ جي تعريف ۾ پاڻ کي ڌوڪو ڏئي ٿو.
دنيا جي ڊجيٽل دور ۾ هڪ نئون خطرو به جنم ورتو آهي. انساني حقن جي ڀڃڪڙي هاڻي هٿيارن يا سياسي جبر تائين محدود نه رهي آهي؛ پرائيويسي جي ڀڃڪڙين، ڊيٽا چوري، نفرت جو آن لائين واپار، غلط معلومات جون مهمون ۽ سوشل ميڊيا تي هراسان ڪرڻ انسان جي نفسياتي ۽ ذهني حقن لاءِ نوان طوفان بڻجي چڪا آهن. ماڻهو هاڻي جسماني بدران ذهني غلاميءَ جي چڪرن ۾ ڦاٿل نظر اچن ٿا. انساني حقن جي عالمي ڏينهن جو اصل پيغام اهو به آهي ته انسان جي آزاديءَ جو تحفظ هاڻي جسماني دنيا سان گڏ ڊجيٽل دنيا ۾ به ضروري ٿي چڪو آهي. ماحولياتي تباهي به انساني حقن جي تازي ترين خطري جي صورت ۾ موجود آهي. زمين جو گرم ٿيڻ، پاڻيءَ جي کوٽ، هوا جي آلودگي، برساتن جا بدلجندڙ نمونا، جنگلات جي ڪٽائي ۽ صنعتي زھرسپاري انساني زندگيءَ لاءِ اهڙو خطره بڻجي چڪي آهي، جنهن جو اثر قوم، نسل، طبقي يا ملڪ جي سرحدن ۾ قيد ناهي. صاف پاڻي، صاف هوا ۽ صحتمند ماحول قدرتي حق آهن، پر دولت جي حرص ۽ صنعتي پاليسين جي بي ذميواري انهن حقن کي پڻ خطري ۾ وجهي ڇڏيو آهي. ماحولياتي تبديلين جو عذاب سڀني کي هڪجهڙو لڳي ٿو، پر ان جو سڀ کان وڌيڪ اثر انهن ماڻهو تي پوي ٿو جيڪي اڳ ئي بنيادي حقن کان محروم آهن. انسانيت جو امتحان اهو آهي ته ڇا هو زمين کي ايندڙ نسلن لاءِ محفوظ ڇڏي سگهي ٿو؟
اسان جي پنهنجن ملڪن، شهرن ۽ ڳوٺن ۾ به صورتحال ڪا وڌيڪ مختلف نه آهي. هتي به تعليم جو نظام امير ۽ غريب جي وچ ۾ هڪ وڏو ڀت بڻجي چڪو آهي. صحت جون سهولتون هر ماڻهو تائين ناهن پهچن. عورتن جي وراثت جا حق عملي طور موجود ناهن. ڪم ڪندڙ عورتن کي هراسان ڪرڻ جا واقعا ديوارن جي اوٽ ۾ نه، پر روزمره جي زندگيءَ ۾ بيهي رهيا آهن. اقليتي برادرين کي عبادت، روزگار ۽ سماجي احترام ۾ جيڪي رنڊڪون ملن ٿيون، اهي ڪنهن مهذب سماج جي سڃاڻپ سان مطابقت ناهن رکنديون. صحافتي آزاديءَ تي پابنديون، اظهار جي زبان کي ڪنٽرول ڪرڻ جا حربا، سياسي انتهاپسنديءَ جو وڌندڙ زهر، ۽ مخالف سوچ سان نفرت، اسان جي سماج کي اهڙي رستي تي آڻي بيهاريو آهي جيڪو انساني حقن جي فلسفي سان ڪنهن به طرح ميل نٿو کائي.
انساني حقن جي عالمي ڏينهن جو اصل سبق اهو آهي ته انسان جي اندر جي ضمير جا در بند نه ٿيڻ گهرجن. جيڪڏهن معاشري ۾ ظلم ڏسجي ۽ انسان خاموش رهي، ته اها خاموشي ظلم جي ساٿي بڻجي وڃي ٿي. تاريخ ٻڌائي ٿي ته هر تبديلي ڪنهن سوال، ڪنهن واڳ ۽ ڪنهن آواز مان شروع ٿئي ٿي. جڏهن ماڻهو غلاميءَ خلاف آواز اٿاريائون، جڏهن عورتن تعليم جو حق گهريو، جڏهن مزدورن پنهنجي حقن لاءِ جدوجهد ڪئي، جڏهن نسل پرستي خلاف آواز بلند ٿيو، تڏهن ئي انسانيت اڳتي وڌي. هي ڏينهن ياد ڏياري ٿو ته آواز گهٽجي سگهي ٿو، پر ختم ٿيڻ نه گهرجي. نئين نسل لاءِ به هي ڏينهن هڪ اهم درس رکي ٿو. انهن کي اهو سمجهڻ گهرجي ته انسانيت رڳو ڪتابن جا لفظ نه آهن، پر هڪ مسلسل فرض آهي. اختلاف ڪنهن سان دشمني ناهي، رواداري ڪمزوري ناهي، ۽ سچ ڳالهائڻ باغي ٿيڻ ناهي. نئون نسل جيڪڏهن انساني قدرن کي پنهنجن فيصلن، پنهنجن رشتن، پنهنجي سوچ ۽ پنهنجي معاشي ۽ سياسي عملن جو حصو بڻائي ڇڏي، ته ايندڙ دنيا جو سماج شايد اڄ جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ محفوظ ۽ بهتر بڻجي سگهي ٿو.
10 ڊسمبر جو ڏينهن دنيا کي ٻڌائي ٿو ته انسانيت جو سفر اڃا اڻپورو آهي. جنگيون جاري آهن، نفرت زنده آهي، ناانصافي وڌي رهي آهي، معاشي نابرابري وڌي رهي آهي، ۽ طاقتور طبقا اڃا به طاقت جا اوزار پنهنجي سهولت مطابق استعمال ڪري رهيا آهن. پر ان جي باوجود هي ڏينهن اميد جو ڏيئو ٻاري ٿو، ته انسانيت جو شعور اڃا مريو ناهي، ماڻهو اڃا سچ لاءِ لکڻ ۽ ڳالهائڻ جي همت رکن ٿا، نوجوان اڃا انصاف جي تلاش ڪن ٿا، ۽ دنيا ۾ اڃا به اهي انسان موجود آهن جيڪي ڪنهن به ٻئي انسان کي فقط انسان جي حيثيت ۾ ڏسڻ جي سگهه رکن ٿا انساني حقن جي عالمي ڏينهن جو اصل روح اهو آهي ته هر انسان اندر اهو احساس پيدا ٿي وڃي ته ٻئي انسان جي عزت جي حفاظت، انسانيت جي حفاظت آهي؛ ته ظلم خلاف ڳالهائڻ بزدلي نه، پر بهادري آهي؛ ته آزادي، عزت ۽ برابري ڪنهن به طاقت جي مرضي تي نه پر انساني ضمير جي سچائي تي قائم هجي. آخرڪار انسانيت جو حقيقي محافظ حڪومتون نه پر انسان پاڻ آهي. اها ئي اها روشني آهي جنهن کي 10 ڊسمبر هر سال نئون آڪسيجن ڏئي ٿو. دنيا شايد مڪمل نه ٿي سگهي هجي، پر جيڪڏهن هر فرد پنهنجي حصي جي روشني ٻاري، ته ظلم جا انڌڙا ڀت ڀڃجن ٿا. انساني حقن جو عالمي ڏينهن انسانيت جو ضمير آهي، جنهن جي جاڳڻ سان ئي دنيا جي تاريخ پنهنجو رخ بدلائي سگهي ٿي.
