”جڏهن مان ڪا تصوير اپلوڊ ڪريان ٿي يا ڪنهن کي موڪليان ٿي ته، ان ۾ ايترو وقت لڳندو آهي جو دل ڀڃي پوندي آهي. آن لائين ڪاروبار ڪندڙ عليشبا عارف جو چوڻ آهي ته جيڪڏهن صارف کان هڪ آواز جو پيغام اچي ٿو ته سوٽ جي قيمت پڇي، اهو ڊائون لوڊ نه ڪيو ويو آهي. ان مونجهاري جي ڪري ڪاروبار کي تمام گهڻو نقصان پهتو آهي، عليشبا عارف جو تعلق پنجاب صوبي جي تحصيل خاران سان آهي ۽ هوءَ آن لائين ڪپڙن ۽ مصنوعي زيورن جو ڪاروبار ڪندي آهي.
پاڪستان ۾ انٽرنيٽ جي تازي سستي جا اثر صرف سماجي لاڳاپن تائين محدود ناهن پر ان پليٽ فارم تي انحصار ڪندڙ ڪاروبار ۽ تعليمي ادارا به متاثر ٿي رهيا آهن. هڪ ملڪ ۾ جتي ڊجيٽل انفراسٽرڪچر اڃا تائين پنهنجي ابتدائي مرحلي ۾ آهي، اهي رڪاوٽون معيشت تي تمام گهڻي اثر انداز ڪري سگهن ٿيون ۽ ڊجيٽلائيزيشن جي عمل کان سواء نه وڃو. حڪومت سمورن آن لائين فورمز کي ريگيولر ڪرڻ واري آهي. هڪ فائر وال به لڳايو ويندو ۽ ادارن کي انٽرنيٽ استعمال ڪندڙن جي هر هڪ پوسٽ تائين رسائي هوندي، پوءِ پاڪستان ۾ انٽرنيٽ جو مستقبل ڇا هوندو، جڏهن ته ان کي ضروري قرار ڏنو ويو آهي، پر ان منصوبي جي چوڌاري شفافيت جي کوٽ شڪن کي جنم ڏنو آهي ڪيترن ئي ماڻهن کي خدشو آهي ته اهو پاڪستان ۾ آن لائين اسپيس کي ريگيوليشن ۽ ڪنٽرول ڪرڻ جي وڌندڙ لاڙي جو حصو آهي، ٻئي طرف ڊجيٽل رائيٽس لاءِ ڪم ڪندڙ ماڻهن جو چوڻ آهي ته فائر وال لڳائڻ سان نه رڳو پرائيويسي کي خطرو آهي پر ان جو بنيادي حق به کسي ويندو اظهار جي آزادي به کسي ويندي. سيلف سينسر شپ عام ٿي ويندي ۽ ان سان گڏ آن لائن ڪم ڪندڙن جي برآمدات خاص ڪري آئي ٽي کي سخت ڌڪ رسندو.
ڊجيٽل رائيٽس جي حوالي سان سرگرم ڪارڪن امجد قمر هڪ نيوز چينل سان ڳالهائيندي چيو ته اڄ جي دور ۾ انٽرنيٽ ۽ سوشل ميڊيا سائيٽس جي رسائي کي متاثر ڪندڙ ڪنهن به سسٽم جي انسٽاليشن هر طبقي کي متاثر ڪري ٿي. سينسرشپ ۽ سوشل ميڊيا جي مواد کي فلٽر ڪرڻ سان اظهار جي آزادي، معلومات تائين رسائي جو حق ۽ رازداري متاثر ٿي رهي آهي.“ هن چيو ته ”ظاهر آهي ته حڪومت انٽرنيٽ جي وهڪري کي روڪڻ لاءِ قدم کنيا آهن تازو ئي پاڪستان ٽيلي ڪميونيڪيشن اٿارٽي جي چيئرمين چيو آهي ته پاڪستان ۾ وي پي اين جي استعمال تي به ڪنٽرول ڪيو ويندو.
‘سيلف سينسرشپ عام ٿي ويندي’
ڊجيٽل رائيٽس لاءِ سرگرم هارون بلوچ جو چوڻ آهي ته انٽرنيٽ تي ڪنهن به قسم جي پابندي بنيادي طور تي اظهار راءِ تي پابندي لڳائڻ جي برابر آهي، ساڳيءَ طرح فائر وال لڳائڻ به بنيادي انساني حقن جي سڀ کان اهم ڀڃڪڙي آهي. پرائيويسي هارون بلوچ موجب، جڏهن بنيادي حقن مان هڪ کي محدود ڪيو وڃي ٿو يا منسوخ ڪيو وڃي ٿو ته اهو ٻين ڪيترن ئي انساني حقن کي متاثر ڪري ٿو. جڏهن حڪومت ڪنهن جي پرائيويسي ۾ مداخلت ڪندي يا اظهار جي آزاديءَ تي پابندي لڳائيندي ته ماڻهو خود سينسرشپ شروع ڪندا ۽ سماج ۾ ڳالهين ۽ اعتراض واري تنقيد جو وجود ئي ختم ٿي ويندو سوشل ميڊيا جي حوالي سان چيني ماڊل. پر هن وقت لاءِ اهو هڪ مفروضو آهي، تنهن هوندي به ان ڳالهه جو قوی امڪان آهي ته پاڪستان ويجهي مستقبل ۾ ڪيترن ئي سوشل ميڊيا پليٽ فارمن کي مڪمل طور تي بلاڪ ڪري ڇڏيندو ۽ پنهنجو چيني طرز جو سوشل ميڊيا پليٽ فارم متعارف ڪرائيندو. جڏهن ته فائر وال جي مڪمل لڳائڻ کانپوءِ سوشل ميڊيا کانسواءِ ٻين پليٽ فارمن لاءِ انٽرنيٽ جي فراهمي ۾ بهتري جو امڪان آهي، ان حوالي سان امجد قمر جو چوڻ آهي ته ٽيڪنالاجي مانيٽرنگ ذريعي سيلف سينسر شپ ۾ واڌ جو امڪان آهي. . ميڊيا ۽ صحافت جيڪي اڳ ۾ ئي سينسرشپ جي تابع آهن. انهن کي وڌيڪ نشانو بڻائي سگهجي ٿو نازڪ خبرن جي رپورٽ ڪرڻ لاءِ. صحافي تحقيقي صحافت کان پاسو ڪندا.
آئي ٽي برآمدات متاثر ٿيڻ جو امڪان
جولاءِ 2023ع کان جون 2024ع تائين پاڪستان جي آئي ٽي ايڪسپورٽ 3 ارب 223 ملين ڊالرن تائين پهتي، جيڪا گذريل مالي سال جي ساڳئي عرصي ۾ 2 ارب 596 ملين ڊالر هئي. پر ماهرن خدشو ظاهر ڪيو آهي ته انٽرنيٽ جي سست رفتاري ۽ ٻين پابندين جي ڪري ان ۾ گهٽتائي ٿي سگهي ٿي، امجد قمر موجب ”فائر والز جي لڳائڻ سان مستقبل ۾ بنيادي ڊجيٽل حق متاثر ٿيڻ جو خدشو آهي، جنهن ۾ آن لائين ڪاروبار به شامل آهن“ ڪاروبار ۽ فري لانسنگ سخت مالي نقصان جو شڪار ٿيڻ شروع ڪيو آهي. اهڙي طرح، ٽيڪنالاجي جي شروعاتن جي حوصلہ افزائي ڪئي پئي وڃي. ڪيترائي شروعاتي بند ٿي رهيا آهن. ۽ موجوده شروعاتون وڃائي رهيا آهن. انهن قدمن سان نه رڳو بيروزگاري وڌي ويندي پر نوجوانن ۾ مايوسي به وڌندي، امجد قمر وڌيڪ چيو ته عالمي سيڙپڪار پاڪستان ۾ اسٽارٽ اپ ۾ سيڙپڪاري نه ڪندا. اي ڪامرس ڪاروبار جيڪي سوشل ميڊيا تي ڀروسو ڪن ٿا گراهڪن سان ڳنڍڻ لاءِ، اشتهار ڏيڻ ۽ وڪرو ڪرڻ جي صورت ۾ انهن پليٽ فارمن تائين رسائي کي محدود ڪرڻ جي صورت ۾ آمدني جو نقصان ٿيندو.
فري لانسنگ شعبي سخت متاثر ٿيو آهي
پاڪستان ۾ ڪيترائي نوجوان فري لانسنگ جي شعبي سان وابسته آهن. انهن ڪيترن ئي عالمي پليٽ فارمن تي پنهنجا اڪائونٽ ٺاهيا آهن جتان انهن کي ڪم ملي ٿو. رپورٽن مطابق پاڪستان ۾ انٽرنيٽ جي سست رفتاري سبب گذريل هڪ مهيني کان سندن ڪم سخت متاثر ٿي رهيو آهي، ڊجيٽل رائيٽس سان ڪم ڪندڙ انيس قريشي جو چوڻ آهي ته ان سلسلي ۾ فائيور نالي هڪ ڪمپني پاڪستاني فري لانسرز کي ڪم ڪرڻ بند ڪري ڇڏيو آهي. ”ڇاڪاڻ ته اهي وقت تي ڪم مڪمل ۽ ڊيليور نه ڪري سگهيا ۽ ان جو وڏو سبب انٽرنيٽ جي سستي ۽ بندش آهي. پاڪستان ۾، اهي ڪمپنيون پنهنجن گراهڪن سان رابطو وڃائي ڇڏيو آهي ۽ انهن جي گراهڪن جي مسئلن کي حل ڪرڻ ۾ مشڪلاتون آهن.
عالمي درجه بندي متاثر ٿيڻ جو امڪان
ڊجيٽل اڪانومي ڊپارٽمينٽ جي ارسلان اشرف جو چوڻ هو ته ڊجيٽل پليٽ فارم تي پابندي سان آءِ ٽي ايڪسپورٽ متاثر ٿيندي جڏهن ته آءِ ٽي انڊسٽري سان لاڳاپيل ماڻهن جون نوڪريون ۽ روزگار متاثر ٿيندو. نه رڳو ايترو پر انساني حقن جي حوالي سان عالمي سطح تي پاڪستان جي رينڪنگ به متاثر ٿيندي ۽ مختلف ملڪن ۽ ادارن پاران حڪومت تي دٻاءُ وڌندو.
(اردو نيوز جي ٿورن سان )
