جيڪڏهن اوهان مجموعي طور تي ”لياري“ سميت ڪراچي جي سياسي تاريخ تي نظر وجهو ته اهو سمجهڻ مشڪل نه ٿيندو ته ڪيئن هن شهر جي سياسي سڃاڻپ کي مسخ ڪيو ويو. جيڪو شهر هميشه اپوزيشن جي تحريڪن جو مرڪز رهيو، ان جي سڃاڻپ کي ڏوهاري ۽ ”گينگ وار“ سان ڳنڍي ڇڏيو ويو. جرم، سياست ۽ رياست جو اهڙو ميلاپ ٿيو جو شهر ئي ”غير سياسي“ بڻجي ويو. جڏهن جمهوري جدوجهد جو مرڪز ئي ختم ٿي ويو ته پوءِ تحريڪون ڪٿان جنم وٺنديون! تنهن ڪري لياريءَ جي ڪهاڻي رحمان ڊڪيت يا عذير بلوچ جي نه آهي، پر انهن مزاحمتي آوازَن جي آهي جن ڪوڙا کاڌا، ڦاسيون سٺيون، جيلون ڪاٽيون پر ڪنهن به منفي رجحان جو حصو نه بڻيا. ان قربانيءَ جي بدلي ۾ لياري کي ڇا مليو؟ ٽٽل روڊ، وهندڙ گٽر، غير معياري تعليم ۽ خراب صحت جون سهولتون. جنهن پارٽي لاءِ 1970 کان اڄ تائين هن علائقي قرباني ڏني، بدقسمتيءَ سان ساڳئي جماعت 2008 کان پوءِ علائقي کي ”عذير“ جي حوالي ڪري ڇڏيو. ان جو جواب شايد صدر آصف زرداري يا سندن نامزد صوبائي گهرو وزير ذوالفقار مرزا وٽ آهي. شايد اها سڀ کان وڏي سياسي غلطي هئي جنهن لياري ۽ ايم ڪيو ايم کي پهريون ڀيرو بيجا طور آمهون سامهون آندو ۽ پيپلز پارٽي جي پنهنجن سياسي ماڻهن کي علائقو ڇڏڻ تي مجبور ڪيو. پوءِ نتيجا اسان سڀني جي سامهون آهن ته جيڪو علائقو ڪڏهن پيپلز پارٽي کان نه هاريو، جيڪو ڀٽو، بيگم ڀٽو ۽ بينظير جي سڃاڻپ بڻيو، اتان بلاول ڀٽو به هاري ويو. تنهن ڪري ”فلم نه ٺاهيو، لياري ٺاهيو“۔
جيڪو لياري مان ڄاڻان ٿو، اتي جڏهن پوليس جا ڇاپا پوندا هئا ته گرفتاريون مارشل لا جي خلاف آواز اٿاريندڙ ماڻهن جي ٿينديون هيون ۽ پوليس جي هٿ ايندڙ ”اسلحو“ گهڻو ڪري ميڪسم گورڪي جي ڪتاب ”ماءُ“ يا مارڪس جي ”داس ڪيپٽل“ ٿيندو هو. شاگرد سياست ۾، خاص ڪري کاٻي ڌر جي سياست ۾ اسٽڊي سرڪلن جي وڏي اهميت هئي ۽ حڪمرانن کي ڏوهارين کان وڌيڪ سياسي ڪم کان خوف هوندو هو. جنهن علائقي مان مير غوث بخش بزنجو، بينظير ڀٽو ۽ ٻين سياستدانن پاڻ گرفتار ٿيڻ لاءِ اڳتي وڌيو، اتي گينگ وار جا ڪردار ويهاري ڇڏيا ويا. تنهن کان پوءِ سياست جون خبرون گهٽ ۽ ”گينگ وار“ جون خبرون وڌيڪ اچڻ لڳيون. اهڙي صورتحال ۾ جيڪڏهن ڀارت پنهنجي مقصدن لاءِ رحمان ڊڪيت يا چودھري اسلم تي فلم ٺاهي يا اسان جا ئي ڪجهه دوست يوٽيوب تي انهن تي ڊاڪيومينٽريون ٺاهين ته حيرت جي ڪهڙي ڳالهه آهي؟ معذرت سان، اسان پاڻ ڪراچي کي ”بمبئي“ بڻائي ڇڏيو، ڀلي اها ”ڀائي“ واري اصطلاح هجي يا انڊر ورلڊ واري ڪلچر.
تنهن ڪري جيڪڏهن اڄ پيپلز پارٽي يا سنڌ حڪومت ڀارت کي الزام ڏئي ٿي ته لياري کي منفي طور پيش ڪري ٿو، ته پاڻ به سوچڻ گهرجي ته ذوالفقار مرزا جهڙو ”جان ريمبو“ ڪيئن لانچ ڪيو ويو؟ ۽ مرزا جو به ڪهڙو ڏوهه، جڏهن سندس چوڻ مطابق ”جي ڪم آصف ڏنو، مون اهو ڪيو، پوءِ جڏهن رحمان ملڪ ذريعي ايم ڪيو ايم کي حڪومت ۾ شامل ڪرڻ جي آڇ ڪئي وئي ته مون استعيفيٰ ڏئي ڇڏي.“ لياري هميشه سياست، ثقافت، راند ۽ ادب جو گهر رهيو آهي. بدقسمتيءَ سان فٽبال ۽ باڪسنگ جهڙن راندين کي ڪڏهن اهميت نه ملي، پوءِ جڏهن بيروزگاري وڌي ته ڪجهه رانديگر گينگ وار جو حصو بڻجي ويا. 9/11 کان پوءِ ڪيترن نوجوانن جو لاڳاپو مذهبي شدت پسند تنظيمن سان پڻ جڙيو. لياري ڪيترائي نامور صحافي به پيدا ڪيا. انهن مان نادر شاهه عادل جو اهو جملو اڄ به ياد آهي: ”هي گينگ وار لياري جي چار ٿاڻن جي پيداوار آهي. ساڳيا ڇوڪرا جيڪي بعد ۾ گينگ بڻايا ويا، انهن کان اڳ نشي جي شيون وڪرو ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي هئي، انڪار تي ڪيس ٺاهيا ويندا هئا، ۽ پوءِ لياري سياسي مان غير سياسي بڻجي ويو.“
شاهه جي جي موت جي ڪهاڻي تمام دردناڪ آهي، پر هو به لياري جي ”اندروني ڪهاڻي“ ڪتابي صورت ۾ آڻي نه سگهيو. انهن ڪتابن مان خبر پوي ٿي ته هي باشعور ۽ پڙهيل لکيل ماڻهن جو علائقو آهي، جتي ڪنهن به سطح تي تعصب نظر نٿو اچي. اتي ماڻهن جو پنهنجو ڪلچر آهي. گڏهه گاڏي ريس، سائيڪل ۽ موٽر سائيڪل ريس ۽ هوٽلن جو پنهنجو ماحول. 80 ۽ 90 واري دور ۾ جڏهن سڄو شهر بند هوندو هو، لياري ۾ هوٽلون کليل هونديون هيون. ذوالفقار علي ڀٽو کي لياري جي اهميت جو اندازو تڏهن ٿيو جڏهن هو ايوب حڪومت ۾ وزير هئا. جڏهن هن پيپلز پارٽي ٺاهي ته لياري ۾ سياست ڪئي، ماڻهن لاءِ وچ اوڀر ۾ روزگار جا در کوليا، پاسپورٽ ۽ ويزا آسان ڪيا. پوءِ لياري وارن ڪڏهن پٺتي نه ڏٺو. اهي ڀٽو، بيگم ڀٽو، بينظير سان گڏ رهيا. شايد ان لاءِ ئي بينظير ڀٽو واحد سياستدان هئي جنهن پنهنجي شادي جو وڏو جلسو لياري ۾ رکيو. 18 آڪٽوبر 2007 تي ساڳئي لياري جي نوجوانن پنهنجي جانون ڏئي بي بي کي بچايو. افسوس جو اهو اڃا به سمجهه کان ٻاهر آهي ته پوءِ انهن جان نثارن کان پوءِ بي بي جي سيڪيورٽي ذوالفقار مرزا کان رحمان ملڪ ڏانهن ڇو منتقل ڪئي وئي ۽ هاڻي صرف ڪجهه ڏينهن بعد 27 ڊسمبر تي اسان انهن جي ورسي ملهائڻ وارا آهيون.
بے گناہ کون ہے اس شہر میں قاتل کہ سوا
