ملڪ جي سياسي، سماجي ۽ معاشي تاريخ تي جيڪڏهن غيرجانبدار سان ڏٺو وڃي ته سڀ کان پهرين جيڪي حقيقتون اوچتو پردي تان هٽيل نظر اچن ٿيون، سي اهي آهن ته هن ڌرتيءَ تي اقتدار، محلاتي سازشن، اٽي لٽي اجهي جي دائمي کوٽ، ۽ اشرافيه جي گهاڻي جي وچ ۾ هڪ اهڙي ڊگهي چڪر ۾ ڦاٿل رهيو آهي، جنهن ۾ عوام جا حقيقي مسئلا صدين کان قرباني جو مال بڻيا آهن. جڏهن به عام ماڻهو روزگار، پيٽ لاءِ اٽو، تعليم ۽ علاج جهڙي بنيادي ضرورت لاءِ آواز اٿارڻ جي ڪوشش ڪئي، تڏهن تڏهن اقتدار جا حاڪم ڪا نئين سازش، ڪو نئون تماشو، ۽ ڪو نئون نان ايشو چڙهي آندا، ته جيئن عوام جو ڌيان پنهنجي حقن کان هٽي وڃي، ۽ اشرافيه پنهنجي پراڻي راند بنا روڪ ٽوڪ جاري رکي.
ملڪ جي سياست جو الميو اهو آهي ته جنهن وقت عوام کي مضبوط ۽ باشعور قيادت جي سڀ کان گهڻي ضرورت هوندي آهي، تڏهن ئي اهڙي قيادت کي منظر تان غائب ڪيو ويندو آهي، يا اهڙن الزامن ۾ الجهايو ويندو آهي جو هو عوام تائين پهچي ئي نه سگهي. اصل، سچي ۽ بي باڪ ليڊرشپ جيڪا قوم کي جاڳائي سگهي ٿي، جيڪا ملڪ جي پاليسين کي عوامي مفاد جي طرف وک وٺرائي سگهي ٿي، جيڪا رياست ۽ شهرين جي وچ ۾ هڪ نئون سماجي عهد قائم ڪري سگهي، اها قيادت هميشه طاقتور حلقن لاءِ خطرناڪ سمجهي وئي آهي. نتيجي ۾ اهڙا ماڻهو اڳتي آندا ويا جن جي سياسي شناخت نه پنهنجين ڪوششن جي نتيجي ۾ ٺهي، نه عوام جي محبت ۽ اعتماد جي بنياد تي، پر پردي پويان ويٺل قوتن جي فيصلي ۾ پيدا ٿي. اهڙن مصنوعي اڳواڻن وٽ نه ڏاهپ، نه سياسي بصيرت، نه عوام سان سچو تعلق، ۽ نه ئي ملڪ جي معاشي يا سماجي مسئلن تي ڪا حقيقي گرفت هوندي آهي، پر پوءِ به انهن کي قوم جي تقدير جو مالڪ بڻايو ويندو آهي.
ملڪ جي تاريخ ان ڳالهه جي شاهدي ڏئي ٿي ته جڏهن به ڪو اصل عوامي اڳواڻ، جيڪو قوم کي متحد ڪرڻ جي صلاحيت رکي، جنهن وٽ فڪر، جرئت، ۽ سچائي هجي، اڀريو، تڏهن ملڪ جي طاقتور ٽولن ۾ خوف پيدا ٿيو. انهن کي لڳو ته جيڪڏهن عوام باشعور ٿي ويو، جيڪڏهن عوام اصل حق ۽ انصاف جي رستي تي بيهي ويو، ته پوءِ سندن محلاتي سازشن ۽ مفادن جي بادشاهي ختم ٿي ويندي. تنهن ڪري انهن اصل اڳواڻن کي يا ته ختم ڪيو ويو، يا نظر بند ڪيو ويو، يا اهڙن سياسي بحرانن ۾ ڦاسايو ويو جو انهن جي آواز کي گهٽائي عوام جي ڪنن تائين پهچڻ نه ڏنو ويو. انهيءَ ملڪ ۾ اٽي لٽي اجهي جهڙو سادو نعرو رڳو سياسي نعري تائين محدود رهيو، جڏهن ته عوام جي گهرن ۾ اٽو گهٽبو رهيو، لٽ گهٽبو رهيو، ۽ اجهي جا دروازا غربت جي طوفانن ۾ ٽٽي پيا. عوام جي گهرن ۾ سوئر جو ساڄو نه ملي، پر حڪمرانن جي محلاتن ۾ ضيافتن جا طعام پختا ٿيندا رهيا. هڪ طرف قوم جو نوجوان بيروزگاري سبب نفسياتي دٻاءُ ۾ اچي ٿو، ٻارن جا اسڪولن جا فيسون والدين لاءِ ڏکيو بار بڻجي وڃن ٿيون، اسپتالن ۾ بيمارن جي ڀيرا ڀيرا ٿي ويندي آهي، جڏهن ته ٻئي طرف اشرافيه جي اولاد لاءِ تعليم، علاج، مستقبل ۽ عياشيون سڀ ڪجهه رڳو هڪ ڪال يا سائن جي فاصلي تي موجود آهن. ملڪ جي وسيلن تي قبضو رکندڙ طبقا پنهنجي مرضيءَ جا قانون ٺاهيندا رهيا، عوام لاءِ ڪڏهن مهانگائيءَ جا زلزلا، ڪڏهن ٽيڪسن جا تڙڪا، ته ڪڏهن بي روزگاريءَ جا ڪهڙا ڪهڙا طوفان آڻيندا رهيا. پر ڪڏهن به انهن وٽ اهو جواب نه هو ته ”عوام جو حصو ڪٿي ويو؟“ ملڪ جي سياسي تاريخ جو ٻيو وڏو الميو اهو رهيو آهي ته هر دور ۾ غير ضروري مسئلا عوام جي سامهون اهڙي زور سان آندا ويا جو قوم پنهنجي اصل مسئلن کان غافل ٿي پوي. ڪنهن دور ۾ زبان جو مسئلو، ڪنهن دور ۾ نسل جو، ڪنهن دور ۾ ڪنهن شئي جي شڪل، ڪنهن دور ۾ ڪنهن شخص جي تقرير سڀ ڪجهه نان اشوز جي پهاڙن وانگر عوام جي ذهن ۾ رکيو ويو، جڏهن ته اصل ۾ عوام روزگار کان پريشان، نوجوان مستقبل جي تاريڪيءَ کان خائف، عورتون عدم تحفظ ۾ مبتلا، ۽ عام ماڻهو هر ڏينهن معاشي دوزخ مان گذرندو رهيو. محلاتي سازشن جو سلسلو هن ملڪ ۾ ڪڏهن به نه روڪيو ويو. ڪنهن حڪومت جي پويان ڪا ٻئي قوت، ڪنهن وزارت جي پويان ڪو ٻيو شخص، ڪنهن قدمن جي پويان ڪو ٻيو مفاد هي ملڪ ڪڏهن به ادارن ۽ قانون جي حڪمرانيءَ تي نه هلي سگهيو. هاڻوڪا حالتون به ساڳيون آهن؛ جيڪو ماڻهو سچ ڳالهائي ٿو، جيڪو حق جي وڪالت ڪري ٿو، جيڪو عوام جي شعور لاءِ خطرناڪ آهي، ان کي خاموش يا ختم ڪرڻ جون رٿائون ٺاهيون وڃن ٿيون. حڪمران طبقا ڪجهه خاندانن کان ٻاهر قيادت نٿي نڪري ڏي، عوام جو ڪردار رڳو ووٽ ڀرڻ تائين محدود ڪيو ويو آهي، ۽ ملڪ جي پاليسي تي فيصلو ڪرڻ جو حق چند ماڻهن تائين محدود آهي. ماڻهو روز ڏسن ٿا ته ملڪ جو معاشي ڍانچو ڪمزور ٿيندو وڃي، پر اشرافيه جي محلاتن جو طرز زندگي ساڳيو ئي رهي. ماڻهو ڏسن ٿا ته بجليءَ جا بل آسمان تي، پر حڪمرانن جي رهائشگاهن ۾ روشنين جو چمڪندڙ مينار. عوام ڏسن ٿا ته کين هر قدم تي رشوت، سفارش ۽ ناانصافيءَ سان منهن ڏيڻو پوي ٿو، پر طاقتور ماڻهن لاءِ قانون هڪ ڪاغذي لوڏو بڻجي وڃي ٿو. اهڙي صورتحال ۾ قوم پنهنجو اعتماد وڃائي ويهي ٿي، ماڻهو رياست کي پنهنجي والدين جي بدران سجاڳ دشمن سمجهڻ لڳن ٿا، ۽ نوجوان ملڪ ڇڏڻ کي ئي پنهنجي واحد اميد سمجهڻ لڳن ٿا. ملڪ جو ٻيرو بوري ٿيڻ ڪنهن هڪ دور، هڪ حڪومت يا هڪ فيصلي جو نتيجو نه آهي. اهو سالن کان هلندڙ طبقاتي ظلم، سياسي منافقت، معاشي استحصال، ادارياتي ڪمزوري ۽ عوامي شعور کي ڄاڻي واڻي دٻائڻ جي مفادن جو گڏيل نتيجو آهي. جڏهن ڪنهن قوم کي تعليم کان محروم ڪيو وڃي، جڏهن لائبريريون خالي ۽ جيل ڀريا پيا هجن، جڏهن ٻارن جي اکين مان اميد بجاءِ خوف جھلڪي رهيو هجي، جڏهن عورتن کي حڪومتي پاليسين ۾ برابر جي جاءِ نه ملي، تڏهن ملڪ تباهه ٿئي ٿو، قومون ڪمزور ٿين ٿيون، ۽ مستقبل اونداهي ٿي وڃي ٿو. پر ان سڀ جي باوجود، هن قوم ۾ اڃا به اميد جي چمڪ باقي آهي. عوام جيڪڏهن پنهنجي طاقت کي سمجهي، جيڪڏهن هو محلاتي سازشن جي چالبازين کي سمجهي، جيڪڏهن هو پنهنجي حق لاءِ متحد ٿي بيهي، ته پوءِ ڪو به مفادپرست گروهه، ڪا به اشرافيه، ڪيترو به طاقتور ڇو نه هجي، عوام جو رستو نٿي روڪي سگهي. قومن جي تاريخ ۾ تمام وڏيون تبديليون تڏهن آيون آهن، جڏهن عوام شعور سان هٿياربند ٿي پنهنجي حقن جو فيصلو پاڻ ڪيو آهي.
وقت جي سڀ کان وڏي ضرورت اها آهي ته عوام غير ضروري بحثن مان نڪري، پنهنجي اصل مسئلن تي ڌيان ڏئي. صحت، تعليم، روزگار، انصاف، معيشت، ۽ آزادي اهي ئي مسئلا آهن جيڪي هڪ قوم جو مستقبل بڻائين ٿا. جڏهن عوام نان اشوز تي نه پر اصل مسئلن تي آواز اٿاريندو، تڏهن اشرافيه جو جادو ڀڄندو، تڏهن محلاتي سازشون ناڪام ٿينديون، ۽ تڏهن ملڪ جي راهه صحيح طرف موٽندي. جيڪڏهن هن قوم کي بچائڻو آهي ته پوءِ اصل ۽ سچي قيادت کي اڳيان آڻڻو پوندو، ۽ مصنوئي اڳواڻن کي رد ڪرڻو پوندو. قوم کي اهو سمجهڻو پوندو ته جيڪڏهن اهي پنهنجو حق پاڻ نٿا وٺن، ته ڪو به حاڪم اچي کين نه ڏيندو. تبديلي جو سفر عوام جي دل ۽ دماغ مان شروع ٿئي ٿو، محلاتن مان نه. جيڪڏهن عوام پنهنجي آواز جي طاقت کي سڃاڻي وٺندو، ته پوءِ ڪو به هٿ ملڪ جي مستقبل کي تباهيءَ جي منهن ۾ نه ڌڪي سگهي ٿو. پر جيڪڏهن هو اڄ به اوڻت، خوف، ۽ جهالت ۾ بند رهندو، ته پوءِ ملڪ جو ٻيرو بوري ٿيڻ جو عمل، افسوس سان چونديس، جاري رهندو.
