ٻيو ۽ آخري حصو
ڇھن کان سترهن سالن جي ٻارن کي هوم ورڪ ۽ تعليمي مقصدن کان علاوه وڌ ۾ وڌ ٻه ڪلاڪ هڪ ڏينهن ۾ اسڪرين ٽائيم ملڻ گهرجي. جڏهن ته بالغن کي هڪ ڏينهن ۾ ڪم ڪار جي لحاظ سان اٺ ڪلاڪ ۽ تفريح جي لحاظ کان ٻه ڪلاڪ اسڪرين ٽائيم هئڻ گهرجي. هنن حدن کان وڌيڪ اسڪرين ٽائيم نه صرف صحت لاء هاڃيڪار آهي پر بلڪل اهڙي طرح غير قانوني ۽ غير اخلاق آهي جيئن سگريٽ نوشي، شراب ۽ ڊرگس وغيره. اهڙا قانون چين، ڏکڻ ڪوريا ۽ ٻين ملڪن ۾ پڻ متعارف ٿي چڪا آهن. يوٽيوب سميت ڪيترن ئي انٽرنيٽ برائوزرن ۾ والدين کي ڪنٽرول ڏنو ويو آهي ته هو ٻارن جي اڪائونٽ جي سيٽنگ ڪري سگهن ته جيئن هو هاڃيڪار مواد کان محفوظ رهي سگهن. ساڳي طرح سان سوشل ميڊيا تي ڪابه پوسٽ شئر ڪرڻ يا ڪمينٽ لکڻ کان پهرين ٿنڪ قائدي (THINK Rule) تي عمل ڪرڻ گهرجي. ٿنڪ قائدي مطابق پوسٽ يا ڪمينٽ کان پهرين پاڻ کان هي سوال پڇو ته ڇا اهو سچ اهي؟ ڇا اهو مدد ڪندڙ اهي؟ ڇا اهو اتساهيندڙ آهي؟ ڇا اهو ضروري آهي؟ ۽ ڇا اهو شفقت وارو اهي؟ جيڪڏهن هنن مان ڪنھن به سوال جو جواب مثبت نه هجي ته اهڙي پوسٽ يا ڪمينت شئر نه ڪرڻ گهرجي.
THINK Rule:
T – is it True?
H – is it Helping?
I – is it Inspiring?
N – is it Necessary?
K – is it Kind?
ڊجيٽل ٻار جنريشن زيڊ جو هجي يا ان کانپوءِ يعني 2012ع کان 2025ع تائين جنم وٺندڙ جن کي جنريشن الفا چيو وڃي ٿو ۽ 2025ع کان 2039ع تائين جنم وٺندڙ جنکي جنريشن بيٽا چيو وڃي ٿو، سي جيئن پوءِ تيئن انٽرنيٽ، ڪمپيوٽر، موبائيل ۽ ٻين اليڪٽرانڪ ڊوائسز جي استعمال ۾ وڌيڪ اڳڀرا سمجھيا وڃن ٿا تنهڪري انهن سمورن ٻارن ۽ سندن والدين جي رهنمائي لاء وڌ کان وڌ مواد شايع ٿيڻ گهرجي ته جيئن اسڪرين ٽائيم جي منفي اثرن متعلق آگاهي پيدا ڪري سگهجي ۽ گڏوگڏ تعليمي ۽ تربيتي مقصدن لاءِ اسڪرين ٽائيم جي مثبت ڪردار لاءِ پڻ آگاهي پيدا ڪرڻ گهرجي.
ڊجيٽل دور جي ڊجيٽل ٻار ۽ سندن والدين جي رهنمائي لاءِ لاءِ خاص ڪري سنڌي ٻوليءَ ۾ مواد جي تمام گهٽتائي آهي ۽ ساڳي طرح سنڌ حڪومت پڻ ڊجيٽل دور جي ڊجيٽل ٻارن جي تحفظ لاءِ ”چائلڊ اينڊ يوٿ ويلفيئر ايڪٽ“ جهڙا قانون متعارف نه ڪرائي سگهي آهي تنھڪري سنڌ جي ساڃهوندن، اديبن ۽ ليکڪن کي هن ڏس ۾ ضرور ڪوششون وٺڻ گهرجن ۽ اهڙي ڪوشش ڪندي محترم غلام مصطفيٰ سولنگي ”ڊجيٽل دور جا ڊجيٽل ٻار“ جهڙو ڪتاب لکي سنڌي ٻولي، ادب ۽ معاشري لاءِ هڪ اعلي مثال قائم ڪيو آهي.
8 مارچ 1976ع تي ڀان سعيد آباد ڀرسان ڳوٺ ڳهيلا ۾ جنم وٺندڙ غلام مصطفيٰ سولنگيءَ جو تعلق جنريشن ايڪس سان آهي ۽ هي اهو نسل آهي جڏهن سماجي قدر تبديل ٿيا. انهن تبديل ٿيندڙ سماجي قدرن جي پرک ڪندي غلام مصطفيٰ سولنگي 1990ع واري ڏهاڪي کان صحافت سان گڏ ادب، شاعري ۽ خاص ڪري ٻاراڻي ادب ۾ مسلسل تخليقون پيش ڪندي هن وقت تائين 32 ڪتاب شايع ڪري چڪو آھي جن جي فهرست هن ڪتاب جي آخر ۾ ڏنل آهي. سندس لکيل ڪجهه ڪتابن کي سگا ۽ سنڌي ٻوليءَ جي بااختيار اداري پاران انعام پڻ ملي چڪا آهن. تنهڪري سنڌ جي ادبي دنيا ۾ محترم غلام مصطفي سولنگي هڪ سڄاڻ سرجڻھار طور شناخت ماڻي ورتي آهي. سندس تحرير ڪيل ڪتاب ”ڊجيٽل دور جا ڊجيٽل ٻار“ نه صرف عنوان ۽ موضوع جي لحاظ سان تمام دلچسپ ۽ اهم آهي پر ان ۾ پيش ڪيل مواد پڻ ملٽيميڊيا يعني ٽيڪسٽ سان گڏ تصويرن تي پڻ مشتمل آهي جنهن سان هي ڪتاب پڻ ڊجيٽل رنگن ۾ سمائجي ويو آهي. سندس اهڙي انداز کي ساراهيندي مون پڻ ڪوشش ڪئي آهي ته هن مهاڳ ۾ پڻ ٽيڪسٽ سان گڏ هڪ تصوير پڻ هئڻ گهرجي ڇاڪاڻ ته اها چوڻي به آهي ته ”هڪ تصوِير هڪ هزار لفظن کان وڌيڪ معني سمائي سگهي ٿي“!
غلام مصطفيٰ سولنگي جي ڪتاب ”ڊجيٽل دور جا ڊجيٽل ٻار“ جي شروعات نئين دور جي نئين ٽيڪنالاجي ۽ ان ٽيڪنالاجي سان جڙيل فائدن ۽ نقصانن جي آگاهي کان وٺي ٻارن جي تعليم ۽ تربيت لاءِ ڪارگر ويب سائيٽس ۽ ويب چينلس جي نشاندهي ڪن ٿا ۽ گڏوگڏ والدين جي رهنمائي لاءِ پڻ تمام سٺو مواد پيش ڪن ٿا ته جيئن اهي پنهجي ٻارن کي ڊجيٽل ٽيڪنالاجي جي هاڃيڪار اثرن کان محفوظ ڪري سگهن. نئين نسل جي ٻارن جي راند روند ۽ ٻين سرگرمين کي گذريل نسلن جي راندين ۽ ٻين سرگرمين سان ڀيٽي سماجي تبديلي ۽ ارتقا جي عمل کي نروار ڪندي ان سماجي ارتقا ۽ نواڻ کي انساني ڀلائي لاءِ استعمال ڪرڻ جا دڳ ٻڌائي ٿو. مثال طور هڪ مضمون ۾ لکي ٿو ته ”ٻارن کي تعليمي ايپس، علمي چينلز ۽ مفيد ڪتابن سان متعارف ڪرائڻ گھرجي، جهڙوڪ: يو ٽيوب ڪڊس ( YouTube kids), خان اڪيڊمي ڪڊس (khan academy kids), آنلائن ڪورسز ( coursera, udemy). ٻارن کي آن لائن محفوظ رکڻ لاءِ والدين جو ڪنٽرول استعمال ڪرڻ گهرجي جيئن گگل فيملي لنڪ (Google Family Link, Qustodio). غير ضروري ايڊز ۽ نامناسب مواد کان بچاءُ لاءِ سيف سرچ ۽ ايڊ بلاڪ (AdBlock ۽ SafeSearch) آن ڪجي. ٻارن کي سوشل ميڊيا تي ذاتي معلومات يعني نالو، پتو، اسڪول جو نالو وغيره شيئر ڪرڻ کان روڪيو وڃي. نظر جي ڪمزوري کان بچاءُ لاءِ 20-20-20 قائدو يعني هر 20 منٽ بعد 20 سيڪنڊن لاءِ وقفو ڪري 20 فٽ پري واري ڪنهن به شئي کي ڏسڻ گهرجي. روزانو 1 ڪلاڪ کان وڌيڪ ورزش يا ٻاهر راند ڪرڻ گهرجي. ننڊ جو وقت متاثر نه ٿيڻ گهرجي، ان لاءِ رات جو ڊوائيس بند ڪرڻ گهرجي“.
مٿي ڏنل اقتباس مان معلوم ٿئي ٿو ته محترم غلام مصطفيٰ سولنگي جو ڪتاب ”ڊجيٽل دور جا ڊجيٽل ٻار“ نه صرف اڄوڪي دور جي ٻارن پر سندن والدين ۽ استادن سان گڏ تعليمي سياسي سماجي ادارن جي آگاهي لاءِ پڻ تمام اهم حيثيت رکي ٿو. هن قسم جي ڪتابن جي مطالعي سان جديد دور جي تقاضائن مطابق نوان قانون ۽ قائدا ٺاهڻ جو شعور ملي ٿو ۽ اسان اميد ڪريون ٿا ته سنڌ جي ٻارن جي بهتر مستقبل لاءِ تائيوان، چين ۽ ٻين ملڪن جيان سنڌ اسيمبلي مان پڻ ”چائلڊ اينڊ يوٿ ويلفيئر اينڊ پروٽيڪشن ايڪٽ“ جهڙا قانون ۽ قائدا منظور ٿيڻ گهرجن.
