سنڌ جي پاڻيءَ جو مسئلو پاڪستان ۾ هڪ ڊگهو ۽ پراڻو تڪرار آهي، جيڪو تاريخي، قانوني، ۽ معاشي پسمنظر سان ڳنڍيل آهي. سنڌ، جيڪا زراعت لاءِ سنڌو درياءَ تي دارومدار رکي ٿي، هميشه اها دعويٰ ڪندي رهي آهي ته پنجاب طرفان ان جو پاڻي ناجائز طريقي سان استعمال ڪيو وڃي ٿو. سنڌ جي دعويٰ آهي ته پنجاب سياسي ۽ انتظامي حيثيت جي بنياد تي سنڌو درياءَ مان پاڻيءَ جي ورڇ تي غير منصفاڻي طور تي قبضي ۾ آهي، جيڪو ان جي زراعت، معيشت، ۽ ماحوليات لاءِ وڏي تباهي جو سبب بڻجي رهيو آهي.
سنڌو طاس معاهدو ڇا آهي؟
سنڌو طاس معاهدو 1960ع ۾ پاڪستان ۽ ڀارت جي وچ ۾ ٿيو، جيڪو عالمي بئنڪ جي ثالثي تحت طئي ٿيو هو. هي معاهدو ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ دريائي پاڻيءَ جي ورڇ کي منظم ڪرڻ لاءِ ٺاهيو ويو هو. ان معاهدي تحت، انڊس بيسن جي ڇهن وڏن درياهن کي ورهايو ويو، جنهن ۾ سنڌو، جيلم ۽ چناب پاڪستان کي مليا، جڏهن ته راوي، ستلج، ۽ بياس ڀارت کي ڏنا ويا.پر سنڌو طاس معاهدي جو سنڌ سان سڌو سنئون لاڳاپو ان حوالي سان گهٽ آهي، پر ان کان پوءِ ٿيندڙ پنجاب جي داخلي آبي پاليسين سان سنڌ کي پاڻيءَ جي ورڇ ۾ غير منصفاڻي رويي کي منهن ڏيڻو پيو. سنڌو درياءَ مان پنجاب طرفان ڪينالن ۽ ڊيمن جي وڌندڙ تعمير سان سنڌ لاءِ پاڻيءَ جي کوٽ جو خطرو وڌي ويو.
سنڌو درياءَ مان زبردستي ڪينالن جو نڪرڻ ۽ وهڻ
پنجاب طرفان سنڌو درياءَ مان ڪيترائي وڏا ڪينال ۽ بيراج تعمير ڪيا ويا آهن، جيڪي سنڌو درياءَ جي فطري وهڪرن کي متاثر ڪن ٿا. مثال طور، پنجاب ۾ تونسا پنجند لنڪ ڪينال، چشما جهلم لنڪ ڪينال ۽ ٻين ڪيترن ئي منصوبن جي ذريعي پاڻيءَ جي وهڪري کي بدلائڻ سان سنڌ ۾ پاڻيءَ جي کوٽ پيدا ٿي آهي.
ڪينالن ۽ بيراجن جو اثر:
سنڌ ۾ چشما جهلم لنڪ ڪينال ۽ تونسا پنجند لنڪ ڪينال جهڙن منصوبن جي ڪري پاڻي جو وهڪرو گهٽجي ويو آهي، جيڪو سنڌ جي زراعت لاءِ وڏو نقصانڪار آهي. پاڻيءَ جي کوٽ سبب سنڌ ۾ زمينون بنجر ٿيڻ لڳيون آهن ۽ زرعي پيداوار گهٽجي وئي آهي. سنڌو درياءَ مان وهندڙ پاڻي کي پنجاب طرفان استعمال ڪرڻ سان سنڌ کي پنهنجي تاريخي پاڻيءَ جي حصي کان محروم رهڻو پوي ٿو.
سنڌ جو سنڌو درياءَ تي تاريخي ۽ فطري حق
سنڌ جي تاريخي طور تي سنڌو درياءَ تي ان جو فطري ۽ تاريخي حق آهي. موهن جو دڙي جهڙيون قديم تهذيبون، جيڪي سنڌو درياءَ جي ڪنارن تي آباد هيون، اهو ڏيکارين ٿيون ته سنڌ صديون پراڻي تهذيبن ۽ آبادين جو مرڪز رهي آهي. ان حساب سان، سنڌ جو سنڌو درياءَ تي فطري حق آهي، جيڪو نه صرف انساني تاريخ پر قدرتي ورثي سان پڻ ڳنڍيل آهي.عالمي ۽ اسلامي قانون موجب ڪنهن به درياءَ تي پهريون حق پڇڙي وارن جو آهي جنهن مطابق سنڌو درياءَ صرف سنڌين جو آهي
1923ع جو ٺهراءُ ۽ 1945ع جو معاهدو
1923ع ۾ ٿيل سڪندرآباد ٺهراءُ ۽ 1945ع ۾ ٿيل معاهدو سنڌ ۽ پنجاب جي وچ ۾ پاڻي جي ورڇ جا اصول طئي ڪرڻ لاءِ اهم هئا. انهن معاهدن ۾ واضح ڪيو ويو ته سنڌ جو سنڌو درياءَ تي پهريون حق آهي ۽ ان کي پاڻيءَ جي ورڇ ۾ انصاف ملڻ گهرجي.
ارسا جو قانون ۽ ان ۾ امڪاني ترميمون
ارسا (انڊس رور سسٽم اٿارٽي) ايڪٽ 1992ع ۾ ٺاهيو ويو هو ته جيئن پاڻيءَ جي منصفاڻي ورڇ کي يقيني بڻائي سگهجي. ان قانون تحت چار ئي صوبن کي پنهنجو حق ڏيڻ ۽ پاڻيءَ جي ورڇ جو منصفاڻو طريقو طئي ڪرڻ جو اصول طئي ڪيو ويو هو. ارسا جو مقصد اهو آهي ته پاڪستان جي مختلف صوبن ۾ پاڻي جي ورڇ ۾ توازن ۽ انصاف قائم ڪيو وڃي، خاص طور تي زراعت ۽ ماحوليات لاءِ.
ارسا ايڪٽ ۾ امڪاني ترميمون
ڪجهھ سالن کان ارسا ايڪٽ ۾ ترميمن جون تجويزون پيش ڪيون ويون آهن، جن ۾ اهو چيو ويو آهي ته ارسا جي چيئرمين جي مقرري وفاقي حڪومت طرفان ٿيندي، جڏهن ته هاڻي اهو صوبن جي وچ ۾ واري واري سان مقرر ٿيندو آهي. سنڌ ۽ بلوچستان کي خدشو آهي ته وفاقي ڪنٽرول وڌائڻ سان پنجاب جو پاڻيءَ تي وڌيڪ قبضو ٿي سگهي ٿو، ۽ ننڍن صوبن کي پنهنجو حق نه ملندو.
سازش پٺيان ڇا آهي؟
ارسا ۾ امڪاني ترميمن جي پٺيان وفاقي حڪومت جو ڪنٽرول ۽ پنجاب جو اثر وڌائڻ جو خدشو آهي. سنڌ جي دعويٰ آهي ته انهن ترميمن جي نتيجي ۾ پنجاب کي وڌيڪ فائدو ملندو ۽ پنجاب جڏهن چاهيندو سنڌ جو پاڻي بند ڪرڻ لاءِ قانوني آزاد هوندو ۽ ننڍا صوبن خاص طور تي سنڌ ۽ بلوچستان جو حق گهٽجي ويندو. وفاقي ڪنٽرول جي نتيجي ۾ پاڻيءَ جي ورڇ ۾ عدم توازن پيدا ٿي ويندو، جيڪو ملڪ ۾ صوبائي تڪرارن کي وڌائي سگهي ٿو.
سنڌ ۾ پاڻي جي کوٽ ۽ بنجر ٿيڻ جو خطرو
سنڌ ۾ پاڻي جي کوٽ هڪ وڏو ۽ اهم مسئلو آهي، جيڪو سنڌ جي زراعت ۽ معيشت لاءِ تباهه ڪندڙ ثابت ٿي رهيو آهي. پنجاب طرفان پاڻيءَ جي ورڇ ۾ زيادتي سبب سنڌ ۾ پاڻيءَ جي سطح گهٽجي وئي آهي، ۽ ڪيترائي علائقا بنجر ٿيڻ جي ڪناري تي پهچي ويا آهن. پاڻيءَ جي کوٽ سبب سنڌ ۾ زرعي پيداوار گهٽجي رهي آهي، جنهن جو سڌو اثر سنڌ جي معيشت تي پئجي رهيو آهي.
سوڪاڙو ۽ موسمي تبديليون
پاڻيءَ جي کوٽ سان گڏوگڏ، موسمي تبديليون، پڻ سنڌ لاءِ هڪ وڏو خطرو آهن. سوڪاڙو ۽ غير مناسب موسمي حالتون سنڌ جي زراعت کي وڌيڪ خطري ۾ وجهي رهيون آهن، ۽ جيڪڏهن پاڻيءَ جي ورڇ ۾ انصاف نه ٿيو ته سنڌ ۾ وڌيڪ زمينون بنجر ٿي سگهن ٿيون.
سنڌ جي پاڻيءَ جو ڪيس ۽ پنجاب طرفان پاڻيءَ جي ورڇ ۾ زيادتي هڪ انتهائي حساس ۽ پيچيده مسئلو آهي، جيڪو تاريخي، قانوني، ۽ معاشي بنيادن تي ڳنڍيل آهي. ارسا ايڪٽ ۾ امڪاني ترميمون سنڌ جي حقن کي خطري ۾ وجهي رهيون آهن، ۽ جيڪڏهن پاڻيءَ جي ورڇ ۾ انصاف نه ٿيو ته سنڌ جي معيشت ۽ زراعت وڌيڪ نقصان ۾ وڃي سگهن ٿيون. سنڌ جي فطري ۽ تاريخي حقن کي نظرانداز ڪرڻ سان ملڪ ۾ صوبي تڪرار وڌي سگهن ٿا، جنهن جو حل وفاق ۽ صوبائي حڪومتن جي گڏيل ڪوششن ۽ منصفاڻي ورڇ تي ٻڌل هجڻ گهرجي.
سنڌ جي پاڻيءَ جو ڪيس ۽ پنجاب طرفان پاڻيءَ جي ورڇ ۾ زيادتي هڪ انتهائي حساس ۽ پيچيده مسئلو آهي، جيڪو تاريخي، قانوني، ۽ معاشي بنيادن تي ڳنڍيل آهي. ارسا ايڪٽ ۾ امڪاني ترميمون سنڌ جي حقن کي خطري ۾ وجهي رهيون آهن، ۽ جيڪڏهن پاڻيءَ جي ورڇ ۾ انصاف نه ٿيو ته سنڌ جي معيشت ۽ زراعت وڌيڪ نقصان ۾ وڃي سگهن ٿيون. سنڌ جي فطري ۽ تاريخي حقن کي نظرانداز ڪرڻ سان ملڪ ۾ صوبي تڪرار وڌي سگهن ٿا، جنهن جو حل وفاق ۽ صوبائي حڪومتن جي گڏيل ڪوششن ۽ منصفاڻي ورڇ تي ٻڌل هجڻ گهرجي.
