مارڪسي جدليات ان مسئلي کان شروع ٿئي ٿي ـ اھا ھڪ پاسي شعوري عمل (praxis ) جو فلسفو يا تاريخي مادي نقطي نظر historic materialist conception آھي جيڪو اھو ته مڃي ٿو ته شعور ثقافت مذھب قانون رياست جي صورت ۾ معروضي طور وجود رکي پر ھيگل جي برعڪس مارڪس اھو بيان ڪري ٿو ته سماجي شعور جو بنياد سماجي مادي عمل(سماجي وجود) آھي ـ ماڻھو پنھنجي ارد گرد ۽ فطرت کي ايترو سمجھي ٿو جيترو ھن جي پورھئي جو عمل , اوزار ۽ پيداواري رشتا اسريل ھجن ٿا ـ انسان پنھنجا فطرتي خيال يا سياسي خيال پنھنجي معاشي سماجي ڍانچي جي اردگرد ٺاھي ٿو ـ اوائلي دور ۾ ماڻھن چنڊ تارن کي ايترو سمجھو جيترو ھو انھن کي ڪلينڊر ٺاھي زراعت ڪري سگھن يا ڪمپاس ٺاھي سمنڊ جو سفر ڪري سگھن پر اڄ انھن ئي سج چنڊ تارن کي الاءِ ڪيتري اونھائي تائين سمجھي چڪا آھن ڇاڪاڻ ته ھاڻ سماجي معاشي عمل ۽ تقاضا اسپيس ڪالونائيزيشن جي گھرجائو آھي !
ھا انساني شعور پنھنجي دور جي سماجي معاشي ڍانچي کان اڳتي ڇلانگ ھڻڻ جي ڪوشش ڪندو آھي پر وري به آخري نتيجي ۾ انساني سماجي عمل ۽ ان جا خدوخال (سماجي معاشي ڍانچو ) اھا ميگنيٽ فيلڊ آھي جيڪا شعور جي حدبندي طئي ڪري ٿي ـ مثال يونانين سائينس ۾ اھڙيون اڳڪٿيون ڪيون جيڪي جديد دور ۾ ثابت ٿيون پر اتي ئي مارڪس چئي ٿو ته يونانين فطرت بابت اھڙي ته شاندار قياس آرائي ڪئي پر ان کي ثابت ڪرڻ لاءِ انھن وٽ اوزار ۽ وسيلا ميسر نه ھئا !
انسانن ڀلا polytheism کان monotheism جو سفر ڪئين ڪيو ؟ ڇا اھو وحدانيت جو نظريو ھو جنھن شھنشايت جو سياسي سماجي عمل ۽ ڍانچو تشڪيل ڏنو يا اھا قبيلائي سرشتي مان انسان جو شھنشاھيت ڏانھن وڌڻ ھو جنھن انسان جي مذھبي شعور ۾ ارتقا آندي ته ڪائنات جو ڪو ھڪ ئي ڌڻي patriarch آھي ؟ ڇا تھذيب جي ارتقا سان جڏھن ذھني جسماني پورھئي جي ورڇ ٿي ۽ ذھني پورھيو۔ آياشي ۽ دولت جو وسيلو ٿيو ۽ جسماني پورھيو غلامن جي ڪرت ته تڏھن ارسطو جھڙن فلسفين اعلي انساني سرگرمي biotheoreticos دانشواراڻي سرگمي قرار ڏني يا ارسطو جي خيالن سماج جي اھڙي حدبندي پيدا ڪئي ؟ جواب سڌا ۽ سولا آھن ـ ھتي واضع آھي ته شعور ۽ خيال ڪئين سماجي عمل ۽ ان جي تضادن جي اردگرد ۽ انھن جي اثر ھيٺ پيدا ٿين ٿا ـھا پوءِ اھي خيال وري جدلياتي طور انھن سماجي ڍانچن کي وڌيڪ پختو ڪندي ان جي افزائش ڪن ٿا ـ جئين ارسطو جھڙن فلسفين جي خيالن غلامي جي اداري جي جواز لاءِ فلسفياڻو نظريو پيش ڪيو يا وحدانيت جي خيالن شھنشايت کي وڌيڪ پختو ڪيو!
جڏھن انساني شعور ۽ ان جون صورتون سماجي ۽ تاريخي آھن ۽ ان جي حد بندي انسان جو سماجي عمل يا ڍانچو طئي ڪري ٿو ۽ سماجي عمل جي تضادن کان اھو شعور آزاد ناھي ته پوءِ ڪو به ” علم پيدا ڪرڻ ” سماجي عمل(social act ) ٿيو ۽ نيچرل سائنس به ان کان آجي ناھي ! ـ مارڪسي جدليات جو موضوع ھر علم جي مواد content سان سڌي طرح تعلق نٿو رکي پر ان جو ڪم علم جي عمومي بنيادن تي ڳالھائڻ , ان جي مواد مان اھو ٻڌائڻ ته اھو علم ڪئين ھڪ سماجي عمل آھي ۽ سماجي تضاد ڪئين ان علم جي نظرين ۾ ظاھر ٿين ٿا , ان علم جي سماجي ڪارج ۽ آخر ۾ ان علم جي نظرين سان تنقيدي ۽ جدلي انداز ۾ engage ٿيڻ آھي ـ اھا ڳالھه نيچرل سائنس تي به لاڳو آھي ۽ اتان ئي مارڪسزم جي فلاسافي آف سائنس جي ٿيوري ڦٽي ٿي ـ
مارڪس نيچرل سائنس يا ” سائنسي علم پيدا ڪرڻ ” کي سماجي عمل سمجھي ٿو جيڪو سماج جي معاشي سماجي ڍانچي ۽ ان جي تضادن کان اڻ ڌريو عمل ناھي بلڪي آخري نتيجي ۾ اھي ان جي نظرين تي اثر انداز ٿين ٿا ـ ھتي ھڪ ڳالھه واضع ڪرڻ لازمي آھي ته سائنس جي factual knowledge ۽ سانسي ٿيوريز يا تشريحن ۾ فرق آھي ـ ـ مثال ڊاڪنس جڏھن "selfish Gene ” لکي ٿو ته ” سائنس جي جين بابت فيڪچوئل ناليج يا جين جو فيڪٽ ڪھڙي زاويي تحت يا ڪھڙي پيرائي ۾ "خودپرست ” ٿئي ٿو ؟ جئين ته جين تي ڪم ڪندڙ ڊاڪنس ھڪ سماج جي نظرياتي سياسي ڍانچي اندر ” سانئنسي فيڪٽ يا علم ” پيدا ڪري رھيو آھي ان ڪري ھن جو اھو عمل اڻ ڌريو نٿو رھي ـ ھن جي جين جي تشريح نج معروضي ناھي بلڪي ھو ھڪ خاص سماجي پاور جي ڍانچي کي نظرياتي جواز به ڏئي ٿي ـ ھاڻ مارڪسزم جو اتي ڪم جين تي ڳالھائڻ ناھي يا ان ۾ جدليات ڳولھڻ ناھي نه ئي ان جو انڪار آھي ـ پر مارڪسزم جو ڪم ڊاڪنس سان جدلياتي طور انيگيج ٿيڻ آھي ـ ان انگيجمينٽ جو مقصد جين جي حقيقت کي تسليم ڪندي (سائنس جي انقلابي پاسي کي پنھنجو ڪندي ) اھو ظاھر ڪرڻ آھي ته ان "سائنسي فيڪٽ ” جي پيداوار ڪئين ھڪ سماجي ۽ نظرياتي ڍانچي اندر ٿي رھي آھي تنھن ڪري اربين جينز مان ھڪ جين جي ڪاميابي کي ڪپيٽلزم جي ڪيٽيگوري "selfish ” جين جو نالو ڏنو ويو ۽ اھو اڻ ڌرائتو عمل ناھي ـاھو خود سماجي سياسي عمل آھي ـ ساڳي طرح ڪارل ساگن جيڪڏھن "pale blue dot ” لکي ٿو ته اھا حقيقت آھي ته 1990۾ 6 ارب ڪلوميٽرن جي فاصلي تان اسپيس مان وويجر ون جي نڪتل تصوير ۾ ڌرتي ھڪ "نقطي ” جيتري ڏسڻ ۾ اچي ٿي پر جڏھن ساگان چوي ٿو ته ڏسو ان نقطي تي اسان جي پوري تھذيب آھي ـ ۽ ڪيتريون بي معني آھن صرف ان نقطي تي حاڪميت لاءِ اسان جون ڪيل جنگون ,لڙايون ۽ ويڙھون ! ھي سياست ۽ ھي نظريا ۽ رياستون !۔ ڪيترا فضول آھن ان نقطي کي ڏسي ڪري ! ـــ ته ڇا ساگان اھا تاريخي حقيقت لاشعوري طور وساري ۽ نظرياتي طور ڍڪي نه رھيو آھي ته ان pale blue dot تي اسان جون ڪيل سياسي, نظرياتي مزاحمتون جنگون ۽ ويڙھون ايتريون قيمتي آھن جو انھن جي ڪري ئي انساني شعور دقيانوسي مان جان ڇڏائي ان ڏاڪي تي پھتو جو وويجر ون جي تصوير ذريعي ھاڻ خودشناس ٿي پاڻ کي ان وسيع انداز ۾ ڏسي رھيو آھي ؟ ڪئين اھو pale blue dot ۽ ان جا وجودي سماجي تضاد بي معني ٿيا ؟ ڇا pale blue dot ۾ ساگان جي تشريح ۽ ڪاسمولاجي ۾ بار بار سائنسدانن جا اھڙا خيال ورجائڻ خود نظرياتي طور ڌرائتو عمل نٿو ٿي وڃي ؟
ايئن غور ڪيو ھاڪنگ جي ” ٿيوري آف ايوري ٿنگ ” تي ـڪائنات کي ھڪ پاسي وڏن مادن جي ليول تي اسپيس ۽ ٽائم جي نظرين جي صورت ۾ ۽ ننڍي کان ننڍي سطح تي ڪوانٽم فزڪس جي صورت ۾ سمجھو پيو وڃي ـ انھن ٻنھي اپروچز کي گڏائي ھڪ "ٿيوري آف ايوريٿنگ ” ڏيڻ جي ڪوشش ھاڪنگ ڪئي جيڪا ڪائنات جي سٽ کي سلجھائي ڇڏي ۽ پوءِ ڪنھن به فلسفي ۽ اخلاقي نظرين جي ضرورت نه پوي ـ انسانن کي اھا ٿيوري آف ايوري ٿنگ سڀني بنيادي سوالن جا جواب ڏيڻ جي قابل ھوندي ـ جيتوڻيڪ ھاڪنگ ان ڪم ۾ ڪامياب نه ويو پر ڇا اھا ڪوشش ” نظرياتي خلا ” ۾ ٿي رھي آھي ؟ اھا ڪوشش خود 19ھين صدي جي پازٽوزم ۽ ويھين صدي جي سائنٽزم جي نظريي جو نئون اڀار آھي جنھن تحت ھر ڄاڻ ۽ حل جو ماخذ فطري سائنس آھي ۽ حقيقي ڄاڻ آھي ئي اھا جيڪا فطري سائنس مان اچي , جيڪا ماپجي سگھي , جيڪا فطري سائنس جي تجرباتي پروٽوڪول مان گذري ! ـ يعني پوءِ ٻيا سڀ علم فلسفا انقلاب ڪم جا نه رھندا ـ
ايئن مارڪسزم ھڪ فلسفياڻي طريقيڪار طور نيچرل سائنس تي عمومي انساني شعور جي صورت طور ڳالھائڻ جو حامي آھي ـ ھن جو مقصد ان سائينفڪ ناليج جي مڪمل نفي ڪرڻ ناھي جئين خيالپرست , مذھبي يا پوسٽ ماڊرنسٽ ڪن ٿا ۽ نه وري مارڪسزم سائنٽزم جو حامي آھي بلڪي ھن جو مقصد فطري سائنس سان ھڪ انساني شعور جي صورت طور جدلي طور انگيج ٿيڻ آھي ـ ھن جي جدلي تنقيد ۽ انگيجمينٽ جو مقصد انساني شعور ۽ علم جي ھاڪاري پاسن کي پنھنجو ڪري رجعتي پاسن کي رد ڪرڻ آھي ڇڪاڻ ته مارڪسزم آخري نتيجي ۾ انقلابي جدليات آھي ـ سندس حدف سڀني علمن سان انيگيج ٿي ھڪ جامع نقطي نظر پيدا ڪري سماج جي ڪاياپلٽ ڪرڻ آھي ـ ان ڪري مارڪسزم وٽ سچ پيل ناھي پر سچ جي تشڪيل (انقلاب ) جا عملي ۽ علمي خدوخال طئي ڪرڻ سندس ڪم آھي ـ مارڪسزم صرف ۽ صرف جدلياتي ميٿڊ ۽ انقلابي نقطي نظر آھي ـ
