1947ع ۾ پاڪستان جي قيام کان پوءِ سنڌ ۾ هڪ اهم ۽ تباهه ڪندڙ تبديلي آئي، جنهن جو اثر اڄ تائين سنڌ جي سماج، سياست ۽ معيشيت تي آهي. هندستان جي ورهاڱي کان پوءِ، لکين هندن ۽ ٻين غير مسلم اقليتن سنڌ مان لڏپلاڻ ڪئي، ۽ انهن جي جاءِ تي وڏي تعداد ۾ مهاجر اچي سنڌ ۾ آباد ٿيا. انگن اکرن موجب، ورهاڱي دوران تقريباً 14 لک مهاجر سنڌ ۾ آباد ٿيا، جن مان اڪثريت ڪراچي ۽ حيدرآباد جهڙن وڏن شهرن ۾ رهاڪو ٿي. 1951ع جي آدمشماريءَ مطابق، سنڌ جي ڪل آبادي جو تقريباً 28 سيڪڙو مهاجرن تي ٻڌل هو.
سياسي، سماجي ۽ ثقافتي اثر
سنڌ ۾ مهاجرن جي وڏي انگ ۾ آباد ٿيڻ سان مقامي سنڌي آبادي ۽ مهاجرن جي وچ ۾ لساني، ثقافتي ۽ سياسي اختلافن جو سلسلو شروع ٿي ويو. سنڌي عوام کي پنهنجي وسيلن، ثقافت، ۽ ٻوليءَ تي حملن جو خدشو ٿيڻ لڳو. 1972ع ۾ سنڌي ٻولي بل پيش ڪيو ويو، جنهن تحت سنڌي ٻولي کي سرڪاري ٻوليءَ طور تسليم ڪرڻ جي ڳالهه ڪئي وئي، پر ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ مهاجرن پاران ان جي سخت مخالفت ڪئي وئي. ان مخالفت جي نتيجي ۾ لساني فسادن جا واقعا پيش آيا، جن ۾ ڪيترائي ماڻهو مارجي ويا. انهن فسادن سنڌي سماج ۾ تلخي ۽ ورهاست وڌائي، جيڪا اڄ تائين ختم نه ٿي سگهي آهي.
دهشتگردي ۽ مذهبي انتها پسندي جي شروعات:
1980ع جي ڏهاڪي ۾ افغانستان ۾ سوويت يونين جي حملي کانپوءِ پاڪستان ۾ مذهبي انتها پسندي جي شروعات ٿي، جنهن جو وڏو اثر سنڌ ۽ خاص طور تي ڪراچيءَ تي پيو. ڪراچي ۾ افغان مهاجرن جي آمد ۽ ان سان گڏوگڏ دهشتگرد تنظيمون جهڙوڪ القاعده ۽ طالبان پنهنجون سرگرميون شروع ڪيون. ان عرصي دوران ڪراچي ۾ شيعه-سني فسادن ۽ فرقيواريت جي بنياد تي ٿيندڙ تشدد جي وارداتن ۾ واڌ ٿي. 1980ع ۽ 1990ع جي ڏهاڪي ۾ ڪراچي هڪ جنگي ميدان بڻجي ويو، جتي روزانو قتل ۽ ڀتاخوري جا واقعا معمول بڻجي ويا.
1990ع ۽ 2000ع جي ڏهاڪي ۾ دهشتگردي:
1990ع جي ڏهاڪي ۾ ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ سياسي پارٽين جي وچ ۾ مسلح ٽڪراءُ وڌي ويو. هن دور ۾ متحده قومي موومينٽ (ايم ڪيو ايم) ۽ سنڌي قومپرست جماعتن وچ ۾ ٽڪراءُ جا واقعا پيش آيا. ان دوران ڪراچيءَ ۾ امن امان جي صورتحال ايتري خراب ٿي وئي جو شهر جو ڪنٽرول اڪثر وقت ۾ قانون لاڳو ڪندڙ ادارن کان نڪري وڃي ٿو. 1992ع ۾ فوجي آپريشن ڪيو ويو، جنهن جو مقصد ڪراچيءَ ۾ امن امان جي بحالي هو، پر ان سان گڏوگڏ دهشتگردي جي وارداتن ۾ وڌيڪ شدت آئي.
سرڪاري انگن اکرن مطابق، 1992ع کان 1996ع تائين ڪراچيءَ ۾ تقريباً 3,500 کان وڌيڪ ماڻهو سياسي دهشتگرديءَ جي نتيجي ۾ مارجي ويا. ان سان گڏوگڏ مذهبي انتها پسندي پڻ وڌندي وئي، ۽ مختلف دهشتگرد گروهن جهڙوڪ سپاه صحابه، لشڪر جهنگوي ۽ ٻين پنهنجيون ڪارروايون شروع ڪيون.
2001ع ۾ آمريڪا تي 9/11 واري حملي کان پوءِ پاڪستان ۾ دهشتگرديءَ جي خلاف جنگ جي شروعات ٿي، جنهن جو اثر پڻ سنڌ تي پيو. ڪراچي ۽ ٻين علائقن ۾ دهشتگرد تنظيمن پنهنجا مضبوط ٺڪاڻا قائم ڪيا، ۽ انهن جا اثر مختلف علائقن ۾ محسوس ٿيڻ لڳا. 2007ع ۾ اڳوڻي وزيراعظم بينظير ڀٽو جي شهادت کان پوءِ سنڌ ۾ حالتون وڌيڪ خراب ٿي ويون. ڪراچيءَ ۾ فرقي وارن جي وچ ۾ تشدد، طالبان جي حملا، ۽ سياسي پارٽين جي وچ ۾ ٽڪراءَ جا واقعا وڌي ويا.
تازو دهشتگردي جا واقعا ۽ انگ اکر:
2000ع کان 2015ع جي وچ ۾ ڪراچيءَ ۾ دهشتگردي جي وارداتن ۾ 7,000 کان وڌيڪ ماڻهو مارجي ويا. ان عرصي دوران، طالبان، القاعده، ۽ ٻين دهشتگرد گروهن جي حملا ڪراچي ۽ ٻين شهرن ۾ جاري رهيا. مذهبي فرقي وارن جي وچ ۾ اختلافن ۽ تشدد جي نتيجي ۾ پڻ ڪيترائي ماڻهو مارجي ويا. 2013ع ۾ ڪراچي آپريشن شروع ڪيو ويو، جنهن سان دهشتگرديءَ ۾ ڪافي حد تائين گهٽتائي آئي، پر ان باوجود دهشتگردي جا واقعا مڪمل طور تي ختم نه ٿي سگهيا.
امن امان جي صورتحال ۽ سنڌ جي معاشي نقصان:
دهشتگردي ۽ مذهبي انتها پسندي جي نتيجي ۾ سنڌ جي معاشي، سماجي ۽ تعليمي نظام تي وڏو اثر پيو. ڪراچي، جيڪا ملڪ جو اقتصادي حب آهي، دهشتگردي ۽ امن امان جي خراب صورتحال سبب اقتصادي طور تي پوئتي رهجي ويو. سنڌ ۾ سيڙپڪاري گهٽجي وئي، ۽ صنعتي شعبي ۾ پڻ وڏو نقصان ٿيو.
نتيجو ۽ اڳتي جو رستو:
سنڌ ۾ دهشتگردي، مذهبي انتها پسندي ۽ امن امان جي خراب صورتحال جي جڙون گهڻ پاسائون آهن، جن جو تعلق تاريخي، سياسي، ۽ سماجي عنصرن سان آهي. ان جي حل لاءِ هڪ جامع ۽ مربوط پاليسي جي ضرورت آهي، جنهن ۾ مقامي آباديءَ جي حقن ۽ وسيلن جي تحفظ کي اهميت ڏني وڃي. سنڌ ۾ امن امان جي بحالي لاءِ سياسي ۽ فوجي ادارن کي گڏجي ڪم ڪرڻو پوندو، ۽ سماج ۾ فرقي وارن جي وچ ۾ پيدا ٿيندڙ نفرتن کي ختم ڪرڻ لاءِ سنجيده قدمن جي ضرورت آهي. فقط اهڙيءَ ريت سنڌ ۾ دهشتگردي ۽ مذهبي انتها پسندي جو خاتمو ٿي سگهي ٿو، ۽ صوبو هڪ دفعو ٻيهر پرامن ۽ هم آهنگ ماحول ۾ ترقي ڪري سگهي ٿو.
ڌارين جي آمد جي ڪري مقامي ماڻهن کي روزگار، وسيلن جي ورهاست، ۽ زمينن تي قبضي جا مسئلا پيش اچن ٿا. سنڌ جي مختلف شهرن، خاص طور تي ڪراچي، حيدرآباد ۽ ٻين وڏن شهرن ۾ ڌارين جي موجودگيءَ سبب مقامي ماڻهن کي نوڪرين ۾ مقابلي جو منهن ڏسڻو پوي ٿو. ان سان گڏ سنڌ جي ڳوٺاڻن علائقن ۾ زمينن تي ڌارين جي قبضي جا مسئلا پڻ وڌي ويا آهن. هي صورتحال مقامي ماڻهن ۾ هڪ نئين قسم جي قومي بيچيني پيدا ڪري رهي آهي، جيڪا سياسي توڙي سماجي سطح تي چئلينج بڻجي چڪي آهي.
سنڌ اسيمبليءَ ۾ قرارداد جي منظوري ۽اميدون
سنڌ اسيمبليءَ ۾ ڌارين جي آبادڪاري خلاف قرارداد جي منظوريءَ سان سنڌ جي عوام لاءِ هڪ اميد پيدا ٿي هئي ته رياست ۽ حڪومت هاڻي انهن جي خدشن کي سنجيدگيءَ سان وٺندي. سنڌي قومپرستن ۽ سول سوسائٽيءَ طرفان به هن قدم کي ساراهيو ويو هو. قرارداد جي تحت ڌارين جي نيڪالي، سندن سڃاڻپ جي جاچ ۽ قومي وسيلن جي حفاظت جهڙا اهم قدم تجويز ڪيا ويا هئا. ان قرارداد جو مقصد اهو هو ته ڌارين جي بي ترتيب آبادڪاري کي روڪڻ لاءِ قانوني ۽ انتظامي ڪارروائي ڪئي وڃي، ۽ مقامي ماڻهن جي حقن ۽ وسيلن جي تحفظ کي يقيني بڻايو وڃي.
پر ان قرارداد جي منظوريءَ جي باوجود، عملي طور تي ان تي عملدرآمد جو عمل شروع ٿيڻ بجاءِ ان ۾ هيمشه وانگر دير ٿيندي . سنڌ حڪومت جي طرفان هن مسئلي کي حل ڪرڻ لاءِ سنجيده قدمن جي کوٽ نظر اچي ٿي. جنهن سان عوام ۾ مايوسي ۽ بي اعتمادي وڌي رهي آهي. هن رٿ کي پاس ڪرڻ باوجود جيڪڏهن عمل ناهي ٿي رهيو ته ان جو مطلب آهي ته صرف سياسي نعرا لڳائڻ ئي مقصد هو، نه ته حقيقي قدم کڻڻ.
سنڌ حڪومت جو غير سنجيده رويو ۽ عوامي بي اعتمادي
سنڌ حڪومت تي الزام لڳي ٿو ته اها هن مسئلي تي مڪمل طور سنجيده ناهي. ان جي بجاءِ ڌارين آبادڪاري جي معاملي کي حل ڪرڻ ۾ لاپرواهي ۽ دير ڪئي پئي وڃي، جنهن سان عوام ۾ بي اعتمادي پيدا ٿي رهي آهي. اهڙيون شڪايتون سامهون اچي رهيون آهن ته ڌارين کي نيڪالي ڏيڻ ۽ انهن جي سڃاڻپ ڪرڻ جا عمل مناسب طريقي سان انجام نٿا ڏنا وڃن. ڪيترن ئي ڌارين وٽ جعلي شناختي ڪارڊ آهن، جيڪي کين قانوني شهري هجڻ جي دعويٰ ڪرڻ جو حق ڏين ٿا، ۽ اهي مسئلا بظاهر حڪومتي لاپرواهي ۽ بي ڌيانيءَ سبب پيدا ٿي رهيا آهن.
سنڌ حڪومت جي اهڙي غير سنجيدگي عوام ۾ مايوسي پيدا ڪري رهي آهي. سنڌي قومپرستن، سياسي تنظيمن، ۽ سماجي ڪارڪنن جو چوڻ آهي ته حڪومت هن مسئلي کي حل ڪرڻ لاءِ رڳو تقريرن ۽ قراردادن تائين محدود آهي ۽ عملي طور تي ڪو خاص قدم نه پئي کنيو وڃي. ڌارين جي مستقل آبادڪاريءَ سان گڏ مقامي ماڻهن کي بي دخلي ۽ بي وسيلي ٿيڻ جو خطرو پڻ پيدا ٿي ويو آهي. اهو عمل نه رڳو سنڌ جي ثقافتي سڃاڻپ لاءِ خطرو آهي، پر سياسي طور تي پڻ انتهائي حساس بڻجي چڪو آهي.
- فوري ۽ سخت عملدرآمد:
سنڌ حڪومت کي فوري طور تي ڌارين جي آبادڪاريءَ جي روڪٿام لاءِ عملي قدم کڻڻ گهرجن. ان ۾ ڌارين جي سڃاڻپ، سندن رجسٽريشن، ۽ جعلي شناختي ڪارڊن جي ڇنڊڇاڻ شامل آهي. اهڙي قسم جي قدم سان گڏ مقامي ماڻهن جي حقن ۽ وسيلن جي حفاظت کي اوليت ڏيڻ ضروري آهي.
- ارين جي آمد تي ڪنٽرول:
سرحدن تي سختي ۽ نئين آبادڪاريءَ کي روڪڻ لاءِ قانوني طور تي پختا قدم کڻڻا پوندا. حڪومت کي سرحدن جي حفاظت کي مضبوط ڪرڻ گهرجي ۽ غير قانوني طور تي ايندڙ ماڻهن تي فوري پابندي لڳائي وڃي.
- عدالتي ۽ قانوني ڪارروائي:
اهڙن ماڻهن جي خلاف قانوني ڪارروائي ڪئي وڃي جيڪي غير قانوني طور تي سنڌ ۾ رهڻ ۽ وسيلن تي قبضو ڪرڻ لاءِ جعلي سڃاڻپ جو سهارو وٺن ٿا. عدالتن کي فوري طور تي اهڙن مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ خاص اختياريون ڏيڻ گهرجن.
- سياست ۽ انتظاميا کي ڌار ڪرڻ:
سياسي مداخلت کي روڪڻ لاءِ ضروري آهي ته حڪومت ڌارين کي نيڪالي ڏيڻ ۽ انهن جي آبادڪاريءَ جي جاچ لاءِ هڪ آزاد ۽ خودمختيار ادارو قائم ڪري، جيڪو ڪنهن به سياسي دٻاءُ کان آزاد هجي ۽ پنهنجي فيصلي ۾ خودمختيار هجي.
- عوامي شعور ۽ اتفاق راءِ:
سنڌ حڪومت کي عوامي سطح تي شعور جي مهم هلائڻ گهرجي ته ڌارين جي آبادڪاري ۽ ان جا نقصان ڪهڙا آهن، ۽ مقامي ماڻهن کي انهن جي حقن ۽ وسيلن بابت آگاهي ڏيڻ گهرجي
سنڌ ۾ ڌارين آبادڪاري جو مسئلو هڪ قومي نوعيت جو معاملو بڻجي چڪو آهي، جيڪو نه صرف مقامي ماڻهن جي حقن تي حملو ڪري رهيو آهي، پر سنڌ جي ثقافتي سڃاڻپ ۽ سياسي توازن کي پڻ خطري ۾ وجهي رهيو آهي. سنڌ اسيمبليءَ ۾ ڌارين جي خلاف قرارداد پاس ڪرڻ هڪ اهم قدم هو، پر ان تي عملدرآمد ڪرڻ ۾ سنڌ حڪومت جو غير سنجيده رويو عوامي بي اعتمادي کي وڌائي رهيو آهي.
اهو ضروري آهي ته حڪومت پنهنجو غير سنجيده رويو تبديل ڪري ۽ فوري ۽ موثر قدم کڻي ته جيئن ڌارين جي آبادڪاريءَ جي روڪٿام ڪئي وڃي ۽ مقامي ماڻهن جا حق محفوظ رکجن. جيڪڏهن هن مسئلي کي سنجيده نه ورتو ويو ته اهو نه صرف سنڌ جي عوام ۾ بي چيني پيدا ڪندو، پر ان سان گڏوگڏ سياسي ۽ سماجي استحڪام لاءِ به وڏو چئلينج بڻجي سگهي ٿو.
