ملڪ جي معاشي صورتحال جو جائزو وٺڻ وقت غربت ۽ وفاقي بجيٽ اهم عنصر آهن. غربت جو وڌندڙ رجحان عوام جي زندگي تي اثرانداز ٿئي ٿو، جڏهن ته وفاقي بجيٽ حڪومت جي پاليسين جو عڪس پيش ڪري ٿو. هي مضمون پاڪستان ۾ غربت جي صورتحال ۽ وفاقي بجيٽ جي اثرن تي روشني وجهي ٿو.تازو جاري ڪيل سروي آف پاڪستان قوم کي ٻڌايو ته پاڪستانين جي في ڪس آمدني گذريل سال 1,662 ڊالر جي مقابلي ۾ 1,824 ڊالر تائين وڌي وئي آهي. ساڳئي وقت، پاڪستانين کي اها خوشخبري پڻ ٻڌائي وئي ته پاڪستان ۾ غربت گهٽجي وئي آهي، پر حيرت انگيز طور تي، ڪجهه ڏينهن اڳ جاري ڪيل ورلڊ بينڪ جي رپورٽ ۾ انڪشاف ٿيو آهي ته پاڪستان ۾ غربت وڌي وئي آهي ۽ پاڪستان جي آبادي جو 44.7 سيڪڙو غربت جو شڪار آهي، جڏهن ته اڳ ۾ پاڪستان ۾ غربت جي شرح 39.8 سيڪڙو هئي. ورلڊ بينڪ جي نئين غربت جي جائزي موجب، 107.9 ملين کان وڌيڪ پاڪستاني غربت ۾ زندگي گذاري رهيا آهن. ورلڊ بينڪ جي نئين جائزي رپورٽ موجب، پاڪستان سميت گهٽ وچولي آمدني وارن ملڪن ۾ 4.2 ڊالر کان گهٽ روزانو ڪمائيندڙ ماڻهو غربت جي لڪير کان هيٺ آهن. ان کان اڳ غربت جي لڪير 3.85 ڊالر روزانو هئي. رپورٽ ۾ وڌيڪ چيو ويو آهي ته پاڪستان ۾ 1200 رپين کان گهٽ ڪمائيندڙ ماڻهن کي غريب سمجهيو ويندو. ياد رهي ته ورلڊ بينڪ اڳ ۾ هڪ ٻي رپورٽ ۾ انڪشاف ڪيو هو ته پاڪستان ۾ غربت جي شرح مسلسل وڌي رهي آهي. 2024 ۾ پاڪستان ۾ غربت جي شرح 25.3 سيڪڙو هئي، جيڪا 2023 جي ڀيٽ ۾ 7 سيڪڙو وڌيڪ آهي، ۽ اهڙي طرح هڪ سال ۾ 13 ملين کان وڌيڪ پاڪستاني غربت ۾ پئجي ويا.
بجيٽ هڪ مالي منصوبو آهي جيڪو 12 مهينن جي عرصي لاءِ متوقع آمدني ۽ خرچن جو خاڪو پيش ڪري ٿو. اهو فردن، ڪاروبارن ۽ حڪومتن کي خرچن جي مقابلي ۾ آمدني جي ذريعن کي متوازن ڪندي انهن جي ماليات کي منظم ڪرڻ ۾ مدد ڪري ٿو.جيڪڏهن خرچ آمدني کان وڌيڪ هجن ته بجيٽ خساري ۾ هوندو آهي؛ جيڪڏهن آمدني خرچن کان وڌيڪ هجي ته اهو اضافي هوندو آهي. بدقسمتي سان پاڪستان پنهنجي شروعات کان وٺي ڪو به اضافي بجيٽ نه ڏٺو آهي.
وفاقي بجيٽ 26-2025 قومي اسيمبلي ۾ پيش ڪئي وئي، جنهن جو مجموعي حجم 17,573 ارب رپيا آهي. بجيٽ پيش ڪرڻ دوران حڪومتي ميمبرن سرڪاري بجيٽ جي تعريف ڪئي، جڏهن ته مخالف ڌر احتجاج ڪندي گوڙ ڪيو. بجيٽ ۾ دفاعي خرچن ۾ 20 سيڪڙو واڌ ڪئي وئي آهي، جڏهن ته پگهاردار طبقي تي انڪم ٽيڪس گهٽائڻ جي تجويز ڏني وئي آهي ۽ 10 سيڪڙو پگهار ۽ 7 سيڪڙو پينشن ۾ به واڌ پڻ ڪئي ويندي. حڪومت وڏي پينشن تي 5 سيڪڙو ٽيڪس به لڳائڻ چاهي ٿي. ناڻي واري وزير جي بيان موجب، اقتصادي ترقي جي شرح 4.2 سيڪڙو رهڻ جو امڪان آهي، جڏهن ته مهانگائي جي شرح 7.5 سيڪڙو مقرر ڪئي وئي آهي. حڪومت جي دعويٰ آهي ته پاڪستان هاڻي ”ٽيڪ آف پوزيشن“ تي پهچي چڪو آهي، ۽ معيشت بهتر ٿي رهي آهي. گذريل ڏيڍ سال دوران ڪيترائي چئلينج سامهون آيا، پر حڪومت ملڪ جي مستقبل کي روشن بڻائڻ لاءِ پرعزم آهي.
جيڪڏهن اسان بجيٽ جي خرچ واري پاسي کي غور سان ڏسون ته بجيٽ جو وڏو حصو (8207 ارب رپيا) سود جي ادائيگي تي خرچ ڪيو ويندو. جڏهن ته دفاع لاءِ ڪل 2250 ارب رپيا مختص ڪيا ويا آهن جيڪو پاڪستان جي مجموعي گھربل پيداوار (Gross Domestic Product) جو 1.97 سيڪڙوآهي ۽ گذريل بجيٽ ۾ 1.7 سيڪڙو کان وڌيڪ آهي. جڏهن ته ٻيو وڏو خرچ جتي ڪل 2250 ارب رپيا دفاع لاءِ پڻ مختص ڪيا ويا آهن. سرڪاري شعبي جي ترقياتي پروگرام (Public Sector Development Programme) لاءِ 1000 ارب رپيا پڻ مختص ڪيا ويا آهن. بينظير انڪم سپورٽ پروگرام (بي آءِ ايس پي) لاءِ 21 سيڪڙو واڌ سان 716 ارب رپيا تجويز ڪيا ويا آهن. اهو تمام گهڻو افسوس جوڳو آهي ته هائير ايجوڪيشن ڪميشن لاءِ 39.5 ارب رپيا تمام گهٽ رقم مختص ڪئي وئي آهي. پگهاردار طبقي لاءِ ڪجهه رعايتون پڻ تجويز ڪيون ويون آهن. آٽو موبائيل سيڪٽر تي 18 سيڪڙو جو نارمل ٽيڪس لاڳو ٿيڻ جو امڪان آهي جنهن جي ڪري گاڏين جي قيمتن ۾ اضافو ٿيندو. جيئن ته ماڻهو سولر پينلن مان پيدا ٿيندڙ بجلي استعمال ڪري رهيا آهن، تنهن ڪري سولر پينلن تي 18 سيڪڙو ٽيڪس تجويز ڪيو ويو آهي. مالي سال 25-26 لاءِ پيٽرول، ڊيزل ۽ فرنس آئل تي 2.5 رپيا في ليٽر ڪاربن ٽيڪس لاڳو ڪيو ويو آهي. آخر ۾ آن لائن خريداري (Online Shopping) تي 18 سيڪڙو ٽيڪس لاڳو ڪيو ويوآهي.
وفاقي وزير خزانه ٽيڪسن جي نفاذ لاءِ قانون سازي جي غير موجودگي ۾ مني بجيٽ آڻڻ جو اشارو ڏيندي چيو آهي ته جيڪڏهن اسان ٽيڪس لاڳو نه ڪري سگهياسين ته اسان کي 400 کان 500 ارب رپين جا اضافي ٽيڪس لڳائڻا پوندا. هي موجوده وفاقي بجيٽ جا مختصر تفصيل آهن. ميڊيا رپورٽن موجب، حڪومت ايندڙ مالي سال لاءِ ٽيڪس وصولي جو هدف 14.02 ٽريلين رپيا مقرر ڪيو آهي، جڏهن ته هلندڙ سال لاءِ نظرثاني ٿيل تخمينو 12.33 ٽريلين رپيا آهي. ان جو مطلب اهو آهي ته هن سال اسان کي اڳئين ٽيڪسن جي مقابلي ۾ وڌيڪ ٽيڪس (گهڻو ڪري اڻ سڌا ٽيڪس) ڏيڻا پوندا. هرڪنهن کي اڻ سڌا ٽيڪس برابر طور ادا ڪرڻو پوندوآهي ۽ اهو عام ماڻهن تي اضافي معاشي بار پوندو. اهي مختصر انگِ ۽ اکر ڏيکارين ٿا ته موجوده بجيٽ عام ماڻهن لاءِ اضافي مسئلا آڻيندو. خاص طور تي موجوده بجيٽ ۾ اڻ سڌي طرح ٽيڪس لاڳو ڪرڻ سان نوان معاشي مسئلا پيدا ٿيندا.
تعليم ۽ صحت جا شعبا ملڪ جي ترقي لاءِ تمام گهڻا اهم آهن.انهن شعبن کي تمام گهڻي اهميت ڏيڻ جي باوجود، انهن تي محدود ڌيان ڏنو پيو وڃي. ان حوالي سان حڪومت 2025-26 جي بجيٽ ۾ اعليٰ تعليم لاءِ 39.5 ارب رپيا مختص ڪيا آهن. جڏهن ته مالي سال 2025-26 ۾ 46.10 ارب رپيا صحت لاءِ مختص ڪيا ويا آهن. جيتوڻيڪ ڪجهه پئسا مختص ڪيا ويا آهن، پر اهي آبادي جي ضرورتن جي متناسب نه آهن. انساني سرمائي ۾ بامعنيٰ سيڙپڪاري کان سواءِ، صرف اقتصادي سڌارا پائيدار ترقي حاصل نٿا ڪري سگهن.
پيش ڪيل بجيٽ جو لڳ ڀڳ اڌ، يعني ٻاهتر ٽريلين رپيا، ناجائز ۽ غير قانوني قرضن جي واپسي لاءِ استعمال ڪيا ويندا، ۽ هڪ اهم حصو مضبوط دفاع تي خرچ ڪيو ويندو. باقي حصو اشرافيه طبقي جي عيش عشرت تي خرچ ڪيو ويندو. ماڻهن کي ڪا به رليف ڏيڻ بدران، انهن ماڻهن پنهنجا کيسا ڀريا آهن، ۽ وزيرن ۽ صلاحڪارن جي پگهارن ۾ تمام گهڻو اضافو ڪيو ويو آهي. پاکستان ۾ قومي ۽ صوبائي اسيمبلي جي ميمبرن، وزيرن، اسپيڪر ۽ صلاحڪارن جي پگهارن ۾ واڌ ڪئي وئي آهي. قومي اسيمبلي جي ميمبر جي پگهار پنج لک اڻويهه هزار رُپيا، صوبائي ميمبر جي چار لک رُپيا، ۽ صوبائي وزير جي نو لک سٺ هزار رُپيا مقرر ڪئي وئي آهي. قومي اسيمبلي جي اسپيڪر ۽ سينيٽ جي چيئرمين جي پگهار پنج سو سيڪڙو واڌ سان 13 لک رُپيا ٿي وئي آهي. جڏهن ته انهن ماڻهن جي رهائش مفت آهي، پيٽرول مفت آهي، بجلي مفت آهي، ڊرائيورن جي پگهار ادا ڪئي ويندي آهي، ملاقاتن جا خرچ ادا ڪيا ويندا آهن، ملڪي ۽ بين الاقوامي سير، دورن جا خرچ سرڪاري خزاني مان ادا ڪيا ويندا آهن، ۽ سڀ تفريح سرڪاري خرچ تي ادا ڪئي ويندي آهي، ٻئي طرف، ماڻهن جي محنت ڪڍي انهن کي غربت ۽ مهانگائي جي چڪي ۾ پيسايو پيو وڃي.
سچائي ته هيءَ آهي ته خود عالمي بئنڪ جاري ڪيل رپورٽ موجب اسان جي 44.7 سيڪڙو آبادي غربت جي لکير کان هيٺ زندگي گذارڻ تي مجبور آهي. اسان جا 25 ملين کان وڌيڪ ٻار اسڪول وڃڻ کان محروم آهن. انهن لاءِ روزگار جا موقعا نه آهن. هن ايڪويهه صدي جي دور ۾، هتي صنعتون لڳائڻ جو ڪو به رجحان ناهي. سڀني جعلي ترغيبن جي باوجود، ڪو به ٻاهران هتي سيڙپڪاري ڪرڻ لاءِ تيار ناهي. ان کان علاوه، ٽيڪس لاڳو ڪرڻ سان اندروني سيڙپڪاري پڻ متاثر ٿي رهي آهي.
ساڳئي طرح، گذريل سال، پاڪستانين لاءِ اها خبر حيران ڪندڙ هئي ته لاهور ۾ هڪ ڪينيڊين ڪافي شاپ جي افتتاح تي هڪ عالمي رڪارڊ قائم ڪيو ويو، ۽ دنيا جي هزارين ڪافي شاپس مان سڀ کان وڌيڪ وڪرو لاهور جي هن ڪافي شاپ ۾ رڪارڊ ڪيو ويو. هي خبر برٽش براڊڪاسٽنگ ڪارپوريشن پاران اهڙين سرخين سان شايع ڪئي وئي جنهن نه رڳو دنيا کي حيران ڪري ڇڏيو پر پاڪستان ۾ امير ۽ غريب جي وچ ۾ وڌندڙ عدم مساوات کي به ظاهر ڪيو. پاڪستان ۾ غربت هڪ سنگين مسئلو ۽ لعنت بڻجي رهي آهي جنهن مون سميت هر پاڪستاني کي پريشان ڪيو آهي. غربت جو مسئلو نه رڳو ملڪ جي معيشت کي متاثر ڪري ٿو پر سماجي مسئلن ۽ فرقيواريت کي به وڌائي ٿو. پاڪستان ۾ غربت ۾ واڌ جا ڪيترائي سبب آهن، جن ۾ بيروزگاري، سياسي عدم استحڪام، معاشي عدم مساوات، ۽ پاڻي، غذائيت، صحت ۽ تعليم فراهم ڪرڻ ۾ ناڪامي شامل آهن. جيڪي نه رڳو ماڻهن جي زندگي جي معيار کي متاثر ڪن ٿا پر غربت، سماجي ڏوهن، بيروزگاري ۽ سياسي عدم استحڪام کي به وڌائين ٿا، جيڪي فرد جي زندگي سان گڏ پوري سماجي ڍانچي تي به اثر انداز ٿين ٿا.
انهن اهم مسئلن جو بنيادي سبب پاڪستان ۾ لاڳو ڪيل سرمائيدارانه معاشي نظام آهي. هي معاشي نظام معاشي طبقن جي وچ ۾ سخت فرق ختم ڪري ٿو. جيستائين اسان هن نظام کي تبديل نه ٿا ڪريون، ڪو به ملڪ جي معاشي وسيلن مان مناسب فائدو حاصل نٿو ڪري سگهي. اهي معاشي وسيلا (زمين جي مٿاڇري تي، آسمان ۽ زمين جي وچ ۾ ۽ سمنڊن ۾ موجود) قوم جي گڏيل دولت آهن. تنهن ڪري ڪنهن کي به حق ناهي ته انهن کي پنهنجي قبضي ۾ رکي.
